مسجد روباز مطلب‌خان کهن‌ترین مسجد خوی
در این بین شهرستان خوی به سبب تدین مردمش و مراعات شرایع اسلامی که از قدیم‌الایام به دارالمومنین معروف شده، دارای مراکز عبادی فراوانی در سطح شهر است.
مسجد مطلب‌خان، از کهن‌ترین و در عین حال مهم‌ترین و باشکوه‌ترین مسجدی است که در مرکز شهر خوی و در فاصله ۳۰ متری بازار قدیمی در کنار خیابان طالقانی واقع شده است.
تاریخچه و وجه تسمیه بنا
طبق نوشته سیاحان در سفرنامه‌هایشان، خوی به داشتن مساجد زیاد معروف و مشهور بوده است، از جمله در سفرنامه اولیاء چلبی آمده است: «خوی هفتاد مسجد دارد که دو تا از آنها جامع است» و یا اوژن اوبن می نویسد: «خوی چهل مسجد دارد و امام جمعه در مسجد نماز می‌خواند.»
درباره تاریخ مسجد مطلب‌خان نیز بحث‌های فراوانی شده است و هر کس آن را به دوره‌ای نسبت داده است، مولف کتاب مراة‌البلدان می‌نویسد: «دو مسجد در خوی است، یکی مسجدی که مرحوم حسین‌خان دنبلی ساخته و معروف به مسجد شاه است، بنایی بسیار عالی اما ناقص مانده و خراب شده است. دیگری مسجدی است که مرحوم حاجی مطلب‌خان ساخته، بنایی مرتفع با مخارجی زیاد کرده آن همچون ناقص مانده خراب شده است.»
در کتاب جغرافیای کامل ایران درباره این مسجد نوشته شده است: «این مسجد بمانند مساجد دوره مغول روباز است و در دوره صفویه بنا شده است.»
با توجه به معماری عظیم مسجد و همچنین مواد فرهنگی به دست آمده از کاوش باستان‌شناختی، می‌توان به طور یقین اظهار کرد که این مسجد در دوره ایلخانیان ساخته شده است و سبک معماری آن به شیوه آذری بوده در این شیوه است که شبستانی با آن همه عظمت و شکوه برای گنبدزنی ساخته می‌شود.
در ارتباط با وجه تسمیه بنا می‌توان اظهار کرد که مسجد به سبب سوانحی تخریب، و در دوره قاجاریه (سال ۱۲۵۵ ه.ق) به وسیله شخصی به نام مطلب‌خان تجدید بنا شده و به همین خاطر به این نام مشهور شده است.
مشخصات بنا
این مسجد از یک حیاط بزرگ در جبهه شمالی به ابعاد ۲۵×۴۰ متر تشکیل شده است که حوض سنگی بزرگی نیز در وسط آن دیده می‌شود، بنای مسجد شامل یک شبستان بزرگ روباز با پلان مربع‌شکل است که دور تا دور آن به حجرات دو طبقه و شاه‌نشین مزین و ایوان عظیم که در حال حاضر سقف پوششی آن فرو ریخته، تشکیل شده است.
نقشه مسجد از نوع یک ایوانی است که ایوان آن در نمای شمالی بنا قرار گرفته و هم‌اکنون پوشش آن فرو ریخته است، مصالح استفاده شده در ساخت این بنای عظیم، آجر قرمز مربع‌شکل (در ابعاد ۲۰×۲۰ سانتی‌متر) بوده که در دوره‌های مختلف بازسازی شده است.
تزیینات به کار رفته در این بنا شامل مقرنس‌کاری (تزیینات آویزه‌ای شکل که با گچ، آجر، سنگ، کاشی و چوب ساخته شده و معمولا زیر ایوان و محراب به کار می‌رود) گچی زیر ایوان و بالای محراب و همچنین تزیینات آجرکاری در نمای بنا است که بسیار زیباست و با پس و پیش گذاشتن آجرها، سایه و روشن بی‌نظیری به نمای خارجی مسجد داده است.
شبستان باشکوه مسجد، رو باز و بدون پوشش بوده و بخش تحتانی شبستان، مربع‌شکل با ابعاد ۲۰ ×۲۰ متر است. ولی قسمت فوقانی (طبقه اول) با بهره‌مندی از اسلوب خاص معماری، فرم هشت ضلعی به خود گرفته است.
اطراف شبستان را نیز حجرات دو طبقه احاطه کرده‌اند که راه دسترسی به آنها به وسیله راه‌پله‌هایی است که در زاویه‌های شمال‌شرقی، شمال‌غربی، جنوب‌غربی و جنوب‌شرقی شبستان، تعبیه شده است.
به نظر می‌رسد که مسجد در ابتدا گنبدی داشته که در دوره‌های بعدی فرو ریخته و دیگر در هیچ دوره‌ای نتوانسته‌اند آن را بازسازی کنند و گنبدخانه تبدیل به صحن بزرگی شده است.
اما با توجه به معماری عظیم بنا، سبک سازه آن و همچنین تاریخ‌گذاری مواد فرهنگی حاصل از گمانه‌زنی باستان‌شناسی، بنای اولیه این مسجد در دوره ایلخانیان به سبک آذری ساخته شده است.