سفری خاطره‌انگیز به گذشته با بازدید از موزه مردم‌شناسی سبزوار
موزه مردم شناسی سبزوار یکی از موزه‌های خراسان رضوی است که با ساختار فرهنگی امروز اطلاعات، ابزار و آثار فراوانی در خصوص زندگی مردمان سبزوار در گذشته ارائه می‌دهد.
آنچه آثار منقول تاریخی و فرهنگی به شمار می‌آید، به طور یقین بخش لاینفک میراث فرهنگی و ثروت‌های ملی هر کشوری است که فضاها و بناهای موزه‌ای در سراسر دنیا در معرفی آن نقش بسزایی دارند.
موزه مردم‌شناسی سبزوار نیز یکی از مراکزی است که به معرفی همین آثار می‌پردازد.
در بخش بارانداز و غرفه‌های ضلع شرقی «کاروان‌سرای حاجی فرامرزخان» از بناهای چهار ایوانی و قاجاری شهر سبزوار ایجاد شده است. این بنا با ساختار محور فرهنگی امروز در ضلع غربی میدان کارگر و به فاصله نزدیکی از آرامگاه حاج ملاهادی سبزواری و مقبره بقراط واقع شده و ورودی آن از ضلع جنوبی و از طریق یک هشتی به ایوان جنوبی ختم می‌شود.
علاوه بر چهار ایوان اصلی غرفه‌هایی نیز مشرف بر حیاط مرکزی ساخته شده و بخش غربی بنا با فضای وسیع خود کاربری اسطبل را داشته است. هشتی ورودی کاروان‌سرا ۲ طبقه بوده و تزئینات عمده معماری آن منحصر به کاربرد طرح‌های هندسی با استفاده از نقاشی اخرائی روی آجر است. این بنا به موجب وقف‌نامه‌ای از طرف «حاجی فرامرزخان» از خانان سبزوار که در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار سمت سرتیپی داشته به انضمام یک باب آب‌انبار مجاور در سال ۱۲۱۹ هجری قمری برای رفاه زائران حضرت رضا(ع) در بیرون از دروازه نیشابور و در کنار شاه‌راه خراسان بنیان نهاده شده است.
بازدید از موزه مردم‌شناسی سبزار سفری خاطره‌انگیز به گذشته برای معرفی گوشه‌هایی از آداب و رسوم و مشاغل و حرفه‌های سنتی این ناحیه است که باید آن را برای آیندگان حفاظت و صیانت کرد.
آداب و رسوم تحویل سال(سفره عید)
در ناحیه سبزوار طبق آداب و رسوم گذشته صبح روز عید سفره را پهن کرده و روی آن آینه، قرآن، کاسه آب، تنگ ماهی، سبزینه، کاهو، گردو، فندق، تخم مرغ رنگ شده، نان و ماست، شیرینی‌های محلی، خرما، کشمش، نخود و انواع برگه خشک میوه‌جان قرار می‌دهند. لحظاتی قبل از تحویل سال نیز اعضای خانواده دور سفره عید می‌نشینند، بزرگان قرآن می‌خوانند و کوچکترها به آب و سبزینه می‌نگرند تا سال خوبی برای آن‌ها رقم بخورد. بعد از تحویل سال نیز خانواده‌ها سعی می‌کنند پذیرای یک پسربچه خوش‌قدم باشند.
این پسربچه می‌تواند از اقوام و در مواردی فرزند خود خانواده باشد، به این ترتیب قبل از تحویل او را به بیرون از خانه می‌فرستند تا بعد از گردش سال اولین فردی باشد که وارد خانه می‌شود و بر این باورند که روزی‌شان زیاد خواهد شد و سال خوب و پرباری پیش‌رو خواهند داشت. در برخی نقاط سبزوار نیز بعد از تحویل سال بره کوچکی را به داخل خانه می‌آورند تا روزی و برکت خانواده افزون شود.
آداب و رسوم شب چله
در مناطق گوناگون سبزوار چله بزرگ از اول دی ماه آغاز شده و تا ۱۰ بهمن ماه ادامه می‌یابد. بنا بر سنت قدیمی اولین شب چله کوچکترها به دیدار بزرگترها رفته و با تنقلاتی از جمله برگه‌های هلو، زردآلو، قیسی و میوه‌هایی مانند هندوانه و انار پذیرایی می‌شدند. کرسی خانه محل تجمع تمام اقوام بود که در آن شب شاهنامه‌خوانی، امیرارسلان و حیدر بیگ به خاطرات خوش آن می‌افزود.
همچنین خوردن برف و شیره انگور با مخلوطی از گیاه بایان به صورت کف از سنت‌های قدیمی شب چله به شمار می‌رفت.
از جمله مراسمی که آن شب صورت می‌گرفت، باید به «شال‌اندازی» اشاره کرد که فردی آشنا یا غیرآشنا بر روی بام خانه رفته و شال خود را از دریچه «هورنو» به کرسی خانه می‌انداخت؛ اگر صاحب‌خانه او را می‌شناخت، مقداری آجیل شب چله را در داخل آن می‌ریخت و گره می‌زد و اگر شال او را نمی‌شناخت، او را پایین می‌کشید.
اتاق عقد سنتی
پس از انتخاب همسر واسطه‌ای به نام «راوی» خانواده پسر به اتفاق بزرگان به همراه کله‌قند، گوسفند و تحفه به خانه دختر می‌روند و با تعیین مهریه، قباله و شیربها دختر و پسر نشان یک‌دیگر می‌شوند. پس از آن مراسم عقد تدارک دیده می‌شود.
در اجرای این مراسم با توجه به آداب و رسوم خاص آن، ابتدا اتاق عقد آراسته سپس چیدمان‌سفره تکمیل می‌شود. تزئین اتاق با اجزا و عناصر سنتی از جمله دیوارکوب مرصع و پولک‌دوزی شده، دیوارآویز، وسایل روشنایی، منگوله‌های رنگی تهیه شده از نقش‌های قالی، فرت‌بافی و ظروف انجام شده و در سفره عقد که از یک پارچه زربافت و زری‌دوزی شده یا حریر گران‌قیمت تهیه می‌شود، قرار می‌گیرد.
معمولا اقلامی نظیر آینه و شمعدان، کله‌قند، شیرینی‌های محلی، گل، قرآن و رحل، ظروف زیبا، پارچه‌ها و البسه قدیمی عروس و داماد، صندوق‌چه جواهرات عروس، کفش عروس و داماد و نقل و نبات در این غرفه قرار می‌گیرد. غرفه اتاق عقد سنتی موزه، شماری از آداب و رسوم گذشته را در تزئین و چیدمان این اتاق به نمایش گذاشته است.
سفالگری
گذشته روستای برآباد سبزوار یکی از کانون‌های مهم تولید ظروف سفالی به شمار می‌رفته است و از نظر کیفیت در بازار با سفال‌های لالجین همدان و مند گناباد رقابت می‌کرده است. با این وجود در حال حاضر نشانی از آن در کارگاه‌ها دیده نمی‌شود. هر کارگاه سفالگری حداقل با همکاری چهار نفر اداره می‌شود که این افراد عبارت بودند از یک نفر استاد کار، یک نفر پیش‌کار که وظیفه ورز دادن گل و جدا کردن ریک از توده گل رابه بر عهده داشته است و دو نفر نیروی کارگری جهت تهیه هیزم، آماده‌سازی کوره، چیدن ظروف در کوره و جابه‌جایی آن و سایر کارهای متفرقه در کارگاه حضور داشتند. همچنین یک چرخ سفالگری شامل زین، سر چرخ، تیر، پیش پا چرخ و آهن چرخ می‌شود که غرفه سفالگری موزه مردم‌شناسی چگونگی ساخت و تولید ظروف سفالی را به نمایش می‌گذارد.
فنون بافته‌ها
معیشت مبتنی بر نظام کشاورزی و دام‌داری در شهرستان سبزوار باعث تولید پشم و کرک پنبه و کتان شده که ماده اولیه بافته‌های سنتی از جمله قالی‌بافی، گلیم‌بافی، پلاس‌بافی، جاجیم‌بافی، فرت‌بافی و پارچه‌بافی را تشکیل می‌دهد. این فنون برای بسیاری از ساکنین روستا جزو اقتصاد خانواده محسوب می‌شود که به دست زنان و دختران تولید می‌شود. فنون بافت‌ها جدا از نقش و کارکرد اقتصادی، منبع درآمدی برای زنان و دختران به شمار می‌آید که دارای جنبه های هنری نیز است. بر این اساس در طرح‌ها و نقش‌های آن‌ها ظرافت و هنر مشاهده می‌شود و نقوش به کار رفته در فنون بافته‌ها از طبیعت و محیط الهام گرفته و برگرفته از نقوش گیاهی، حیوانی انسانی و اشکال هندسی است.
قالی‌بافی
به دلیل کاربردی که قالی در زندگی مردم به عنوان اصلی‌ترین زیرانداز ایرانیان دارد، هر خانواده روستایی ضمن برآوردن نیاز خانواده خود، برای عرضه و فروش آن به قالی‌بافی نیز می‌پردازد. در اکثر روستاهای سبزوار در گذشته هنر قالی‌بافی رواج و گسترش چشمگیری داشت، به نحوی که در ساختار محل سکونت هر خانواده روستایی محلی را به کارگاه قالی‌بافی اختصاص می‌دادند. دارهای قالی‌بافی در سبزوار به صورت عمودی و افقی قرار دارد که دارهای قالی در گذشته اغلب از چوب تهیه می‌شده و در حال حاضر نیز این دارها فلزی هستند. قالی‌های آراسته به طرح‌هایی برگرفته است نقوش اسلیمی، ختایی و گل‌های شاه‌عباسی که با الهام از طرح نقوش قالی‌های منطقه کرمان، اصفهان، نائین و گلپایگان بافته می‌شود.
گلیم‌بافی و پلاس‌بافی
زنان روستایی در کنار فعالیت‌های روزمره خود، اوقاتی از زندگی خود را به بافت گلیم یا پلاس اختصاص می‌دهند که در گذشته به دلیل رواج شترداری از پشم شتر برای بافت گلیم استفاده می‌شده اما در حال حاضر بیشتر از پشم گوسفند تهیه می‌شود. همچنین با دستگاه‌های گلیم‌بافی تولیدات دیگری از جمله پشتی، خورجین، سفره، پی،تاوه، سیاه چادر، چوقه و… نیز بافته می‌شود.
فرت‌بافی
پیش از این در شهرستان سبزوار اغلب پارچه‌های مورد استفاده برای پوشاک زنان را در کارگاه‌های پارچه‌بافی و فرت‌بافی تهیه می‌کرده‌اند. یک دستگاه فرت‌بافی از نظر ساختار شامل قسمت‌هایی از جمله گوگا، دسته و نورد می‌شود که با استفاده از آن ضمن بافت پارچه انواع لباس، چادر شب، دستمال، روسری و… نیز بافته می‌شود. روستای استاج در سبزوار، کانون اصلی فرت‌بافی بوده است که هم‌اکنون به دلیل تولید و عرضه پارچه‌های صنعتی و دستگاه‌های ماشینی این حرفه نیز رو به زوال و خاموشی گذاشته است.
فنون و مشاغل سنتی
قانون و مشاغل سنتی عبارت است از فعالیت‌هایی که منجر به تولید ابزار و وسایل با استفاده از فناوری‌های بومی محلی و به کارگیری مواد و مصالح محیط پیرامون و جغرافیای زیستی و طبیعی می‌شود، با این وصف ابزار و وسایل تولید شده نیز در زندگی مردم نقش به سزایی دارد از انواع فنون و مشاغل سنتی که در شهرستان سبزوار رایج بوده آهنگری، نجاری و خراطی، نمدمالی، پالان‌دوزی، رنگرزی، عطاری، سفالگری و باروت‌سازی از اهمیت بیشتری برخوردار بوده است که در موزه مردم‌شناسی سبزوار تعدادی از آن معرفی شده است.
آهنگری
حرفه سنتی آهنگری یکی از کهن‌ترین حرف آدمی محسوب می‌شود و در ساخت و تولید ابزار اولیه بشر به شمار می رود. این حرفه در این شهرستان از رونقی بسزا برخوردار بوده و از این رو یکی از غرفه‌های موزه را به خود اختصاص داده است. در این غرفه نمونه‌های متنوعی از ابزارآلات آهنی نظیر انواع تیشه، کلنگ، بیل، زنجیر، خیش، چهارشاخ، انبرها و قیچی‌ها، چاقو و… به نمایش گذاشته شده است. همچنین ابزار و وسایل کار صنعت‌گران آهنگر اعم از انواع انبر، پتک، چکش، سندان و کوره‌های قدیمی در معرض دید عموم قرار گرفته است.
کارگاه های آهنگری در سبزوار به دو صورت ثابت و سیار وجود داشته و شیوه سیار آن شامل دوره گردانی بودند که در سطح روستاها کارگاه‌های خود را برپا می‌کردند. این گروه ها نزد عموم مردم سبزوار به نام آهنگران غربتی معروف هستند؛ هم اکنون نیز اکثر کارگاه‌های آهنگری در شهر سبزوار در محله ای به همین نام برپاست.
رنگرزی سنتی
در گذشته روستای برآباد سبزوار یکی از کانون های مهم تولید پنبه بوده است. در این منطقه پس از برداشت پنبه از مزارع و همچنین پشم‌چینی مرحله نخ‌ریسی به وسیله دستگاه‌هایی به نام دوک، جلک، چرخ و ولک‌لکی آغاز می‌شود که پنبه یا پشم را می‌رسند و تبدیل به نخ می‌کنند، اما قبل از استفاده نخ‌ها در فنون بافته‌ها از جمله قالی‌بافی، گلیم‌بافی، پلاس‌بافی، فرت‌بافی و… نخ‌ها را باید رنگ‌آمیزی کنند. رنگ‌آمیزی نخ‌ها در گذشته با استفاده از روناس، پوست گردو، پوست انار، برگ حنا، برگ مو و سایر رنگدانه‌های طبیعی بوده که در حال حاضر رنگ‌های شیمیایی جای آن‌ها را گرفته است.
خراطی
در گذشته تولیدات کارگاه های خراطی در شهر سبزوار از چنان تنوع و حجمی برخوردار بود که بخش اعظم آن به سایر مناطق از جمله مشهد و تهران صادر می‌شد. هم اکنون نیز کارگاه‌های خراطی سبزوار به فعالیت خود ادامه می‌دهند.
حرفه خراطی نیز مانند آهنگری جزو مشاغل و حرفه‌های خاص گروه غربت‌های سبزوار است که در محله ای به همین نام زندگی و فعالیت می‌کنند. کارگاه خراطی موزه مردم شناسی سبزوار نیز به معرفی این حرفه می‌پردازد.
اسب چوبی
روی هم رفته هنرهای رایج در شهرستان سبزوار شامل هنرهای آیینی، نمایشی و موسیقی است که از جمله آن‌ها باید به اسب چوبی اشاره کرد. در حال حاضر این هنر آیینی در مجالس شادی اجرا می‌شود. برای ساخت اسب چوبی بر روی قطعات چوب‌هایی که به هیات بدن و سر اسب ساخته می‌شود، پارچه‌هایی نصب می کنند تا یک نفر به راحتی در میان آن قرار گیرد.
اسب چوبی با استفاده از شال‌های طرفین که بر روی شانه‌های فرد می‌افتد مهار شده و افسار آن را به دست می‌گیرد. سپس با حرکات پا، چرخش بدن و چوب دستی اجرای حرکات موزون آغاز می‌شود که در حقیقت نمادی از جنگ و پیکار فرضی با سربازان مغولی در هنگام حمله به ناحیه بیهق(سبزوار فعلی) است. برای ایجاد توازن در حرکت اسب چوبی از سازهای کوبه‌ای نظیر دهل، سرنا و ساز نیز استفاده می‌شود.
منبع:
پهلوان، مهرآسا؛ ۱۳۹۸؛ کتاب موزه‌ها و مجموعه‌داران خراسان رضوی؛ انتشارات درج سخن
