مسجد «میللی» تبریز، نماد اتحاد بین ادیان
مسجد «میللی» تبریز با قدمت چندین هزار ساله، یکی از شاهکارهای معماری ایرانی-اسلامی بوده که در زمان رونق خود، به‌عنوان عامل اتحاد بین ادیان شناخته می‌شده است.
مساجد از دیرباز به‌عنوان عنصری اساسی در جوامع اسلامی مطرح بوده است. در ایران نیز مسجد از دیرباز در بطن شهرها و روستاها وجود داشته و معماری مساجد نیز همواره مورد توجه بوده است.
شهر تبریز با توجه به تاریخ و قدمت خود، آثار تاریخی بسیاری دارد؛ از جمله این بناهای تاریخی می‌توان به مساجد اشاره کرد که نمونه‌ای از آن مساجد میللی است.
«میللی مچید» تبریز به‌عنوان نماد همزیستی ادیان و مذاهب، نشان از صلح طلبی ایرانیان از دوران گذشته تاکنون بوده و نشان دهنده‌ی زندگی مسالمت آمیز پیروان ادیان و مذاهب مختلف در کشور ما است.
در تبریز مساجد میللی متعددی وجود داشت که می‌توان به مساجد میللی بهار، مسجد محله‌ی گجیل و مسجد میللی میدان صاحب الامر اشاره کرد. تعدادی از آنها مانند مسجد میللی محله گجیل تخریب شده و مجددا با معماری جدید بازسازی شده‌اند و دیگر از چهار میل اصلی آنها خبری نیست اما مهمترین و اصلی‌ترین آنها مسجد میللی میدان صاحب الامر است که به تفصیل در مورد این مسجد خواهیم پرداخت.
مسجد میللی تبریز؛ عامل اتحاد و وفاق بین ادیان
یک تبریزشناس در مورد مساجد میللی به ایسنا می‌گوید: یکی از مساجد میللی و اصیل تبریز که تخریب شد، در خیابان دوه‌چی نزدیکی میدان صاحب الامر است که هم اکنون در حال بازسازی بوده و سعی دارند آن را مانند روز اول بازسازی کنند.
کریم میمنت‌نژاد ادامه می‌دهد: یکی از دلایل مهم تخریب این مسجد، ظاهر آن بود که از دو میل کوچک، دو گلدسته بزرگ و یک ستاره داود تشکیل شده بود و در داخل آن نیز دو محراب قرار داشت.
او اضافه می‌کند: میل به استوانه‌ای توپر آجری یا سنگی گفته می‌شود که در گذشته به‌عنوان راهنما در جاده‌ها احداث می‌شدند تا مردم راه را گم نکنند البته بر سر مقابر شیوخ و عرفا نیز میلی می‌ساختند که هم اکنون در قبرستان شادآباد تبریز نمونه‌هایی از آن به چشم می‌خورد.
او با بیان اینکه مسجد میللی صاحب الامر تقریبا ۲۰ سال گذشته در دهه‌ی ۷۰ تخریب شد، خاطرنشان می‌کند: مساجد میللی عامل وفاق بین ادیان بودند؛ این میل‌ها بر سر مقابر علما رسم می‌شدند که در آرامگاه عرفا، چهار میل به قرینه استفاده می‌کردند و حدس می‌زنیم که یک اتفاقاتی در این مساجد افتاده باشد.
میمنت‌نژاد یادآور می‌شود: مسئولان امر طبیعتاً یک تعداد موارد را سطحی و بدون علم می‌نگرند به همین دلیل بنا را تخریب می‌کنند؛ میللی یک اسم ترکی به نام میل‌دار است.
او می‌گوید: یکی از مساجد میللی نیز در خیابان گجیل است که به تازگی بازسازی و کاشی کاری شده است و کتیبه‌ای نیز بر سر در آن نصب شده است اما میل‌ها را تخریب کردند.
او همچنین تاکید می‌کند: مسئولین هیچ توجهی به آثار تاریخی ندارند و مواردی که گفته می‌شود صرفا در حد حرف است و در عمل دیده نمی‌شود، برای نمونه در مسجد کریمخان چهارراه منصور که میل نداشت، میل اضافه کردند چرا که مذهب به‌عنوان ابزاری شده است تا تابع هیچ قانونی نباشند.
او ادامه می‌دهد: مقابر عرفای بزرگ بعد از دوره‌ی صفویه به مسجد تبدیل شده اند که اگر این مکان‌ها را کاوش کنند، آرامگاه آنها را پیدا می‌کنند؛ بر حسب اینکه بر مزار عرفا و شیوخ بزرگ میل می‌گذاشتند و تقدس و احترامی که مردم برای آنها داشتند، تبدیل به مسجد شدند و بعدها در بازسازی، میل‌ها را تخریب کرده و حتی نام آن را مسجد ملی! گذاشتند.
او اضافه می‌کند: عمارت‌هایی با دو یا چهار میل یک کارکرد مذهبی، مقدس و مقبره‌ای دارند که به احتمال زیاد آنها مقابر عرفای بنام تبریز هستند و در تطبیق مقابر این عرفا به مساجد میللی می‌رسیم.
تاریخچه مسجد میل لی تبریز
یک دانشجوی مقطع دکتری رشته‌ی مرمت، احیای بناها و بافت‌های تاریخی نیز در رابطه با این مسجد میللی به ایسنا می‌گوید: با توجه به اینکه امروزه سندی مبنی‌بر بانی و دوره‌ی ساخت بنا در دست نیست؛ بنابراین نخست باید موقعیت مسجد میللی را در شهر تبریز مورد مطالعه قرار داد که مسجد میللی در محله‌ی شتربان(دوه‌چی)، در بر گذر ظهیرالدیوان، در شمال مجموعه‌ی میدان صاحب الامر واقع شده است.
ساناز جعفرپور ناصر ادامه می‌دهد: این بنا در قطعه زمینی مابین دو کوچه بن‌بست با مساحتی در حدود ۲۵۰ مترمربع با حیاطی در بخش جنوبی آن تا پیش از تخریب در اواسط دهه‌ی ۷۰ هجری شمسی دایر بود اما با مسیرگشایی انجام شده طی دهه‌ی ۶۰، برای احداث خیابان دارایی دوم، مسجد میللی از سمت غرب با خیابان دارایی دوم همجوار می‌شود.
او اضافه می‌کند: گذر ظهیرالدیوان در اصل گذر مابین خاکریز و خندق پیرامونی باروی نجفقلی خانی است که در سال ۱۱۹۴ هجری قمری احداث شد و در دوره‌ی جنگ‌های اول و دوم ایران و روس به دستور نائب السلطنه عباس میرزا تجهیز و تعمیر شد.
او یادآور می‌شود: در این دوره اراضی پیرامونی بارو نیز به دستور عباس میرزا به‌دلایل نظامی، تملک و تخریب شده بود و پس از پایان جنگ‌های ایران و روس و با آبادانی شهر از اواسط دوره‌ی قاجار، اراضی تملک شده و محدوده‌ی خندق مورد ساخت و ساز قرار گرفت.
جعفرپور خاطرنشان می‌کند: با توجه به موقعیت مسجد میللی، تاریخ ساخت آن را می‌توان به بعد از اواسط دوره‌ی قاجار منتسب دانست؛ اگرچه در نقشه‌ی دارالسلطنه تبریز به این بنا اشاره‌ای نشده است اما نمی‌توان آن را به منزله‌ی عدم ساخت آن تلقی کرد.
او می‌گوید: این احتمال وجود دارد که زمین مربوطه تا پیش از وقوع زمین‌لرزه ویرانگر سال ۱۱۹۳ هجری قمری، دارای بنای عبادتگاهی بود و در اواخر دوره‌ی قاجار به‌عنوان بنایی مذهبی مورد بازسازی قرار گرفته است.
او متذکر می‌شود: سیاحانی که در اواسط و اواخر دوره‌ی صفویه از شهر تبریز بازدید کرده‌اند، به مساجد متعددی در محدوده‌ی میدان صاحب آباد اشاره کردند که در این میان گزارش «اولیا چلبی» در سیاحت‌نامه خود قابل توجه است.
این متخصص مرمت، احیای بناها و بافت‌های تاریخی در رابطه با تاریخچه‌ی معماری این بنا نیز بیان می‌کند: نخستین سندی که در آن، موقعیت مسجد میللی مشخص شده است، مربوط به نقشه‌ی تهیه شده از تبریز توسط ستاد ارتش در سال ۱۳۲۷ هجری شمسی است که با توجه به عکس‌های هوایی سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۶۲ و تصاویر تهیه شده از نمای بیرونی بنا تا پیش از تخریب آن در اواسط دهه‌ی ۱۳۷۰، می‌توان ساختار معماری بنا را در سه بخش سردر، حیاط، و بخش اعیانی ملک مورد بررسی قرار داد.
او خاطرنشان می‌کند: مشخصه‌ی اصلی مسجد میللی که نام خود را نیز از آن گرفته است، وجود چهار میل در ضلع ورودی بنا است که دو میل کشیده در دو کنج دیوار جنوبی، و دو میل کوتاه‌تر بر بالای سردر آن واقع شده بودند.
او همچنین یادآور می‌شود: سنت ساخت میل یا منار در دو سمت دیوار رو به گذر مساجد در تبریز به دوره‌ی ترکمانان آق‌قویونلو و قراقویونلو باز می‌گردد که در مساجدی مانند مسجد کبود، مسجد حسن پادشاه، مسجد میدان مقصودیه و در بازسازی بقعه‌هایی مانند عون ابن علی قابل مشاهده است.
جعفرپور ادامه می‌دهد: این سنت در دوره‌ی تیموریان طی قرن نهم هجری در آسیای میانه به اوج خود رسید؛ از طرفی سنت ساخت منار بر روی جرزهای سردر ورودی مساجد و مدارس به گذشته‌ای دورتر بر می‌گردد که در تبریز دوره‌ی ایلخانان، به‌صورت مناره‌ای کشیده تحت عنوان «جفت منار» رواج یافتند که این جفت منارها بار دیگر در دوره‌ی صفویه بکار گرفته شدند با این تفاوت که نسبت به مناره‌های ایلخانی کوتاه‌تر بودند.
او همچنین بیان می‌کند: ساخت چهار منار در یک ضلع بنا، با توجه به نقشه‌ی مینیاتور مطراقچی در تبریز سابقه داشته است و تکرار این سنت با الگوهایی پیچیده‌تر در دوره‌ی قاجار در مساجدی مانند مسجد مدرسه سپه‌سالاری تهران دیده می‌شود.
او اظهار می‌کند: در جرزهای طرفین سردر ورودی مسجد میل لی، دو ستون سنگی با سرستون‌هایی دارای قطاربندی جاگذاری شده بودند که این ستون‌ها مشابه ستون‌های سنگی به‌کار رفته در بازسازی اکثر مساجد تبریز در دوره‌ی قاجار، به‌ویژه مساجد مجموعه‌ی بازار هستند.
او خاطرنشان می‌کند: سردر مسجد دارای تزئینات آجری مختصری است که در بالای کتیبه درگاه نقش ستاره داود، در طرفین کتیبه نقش چلیپا و در طرفین پیشطاق، نقش ستاره هشت پر اجرا شده بود و این نقوش به ادیان ابراهیمی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) اشاره دارند که مسجد میل لی را به مکانی منحصر به فرد در بافت تاریخی تبریز تبدیل کرده بود.
جعفرپور متذکر می‌شود: به نظر می‌رسد این بنا بیش از آنکه محلی برای عبادت جامعه‌ای خاص از ادیان ابراهیمی باشد، محلی برای گفت‌وگوی میان این جوامع بوده است که این امر را می‌توان در تحولات مدنی شهر تبریز در اواخر دوره قاجار مشاهده کرد؛ بگونه‌ای که مهاجرت‌های انجام شده از منطقه‌ی قفقاز و بالکان به سرزمین آذربایجان طی جنگ‌های جهانی اول و دوم به این امر دامن زده است.
او می‌گوید: با گذر از سردر، حیاط بنا واقع شده بود که با توجه به تصاویر عکس‌های هوایی، تقریباً نیمی از مساحت عرصه‌ی بنا را شامل می‌شد و ساختار بخش اعیانی بنا به دلیل نبود تصاویر داخلی و یا نقشه‌های برداشت شده به دلیل تخریب، مشخص نیست و تنها به استناد عکس‌های هوایی می‌توان مشاهده کرد که دارای پوششی تخت بوده است.
او همچنین در ارتباط با دلایل تخریب این مسجد می‌گوید: از دلایل تخریب این بنا اطلاعی ندارم اما با توجه به تصاویر موجود، روند تخریب مشخص است که در این روند در سال ۱۳۷۵، دیوار غربی و شرقی حیاط، میل شرقی و بخش اعیانی بنا تخریب می‌شود و در سال‌های بعد نیز میل غربی ویران شده و تنها جداره‌ی سردر آن باقی می‌ماند.
این دانشجوی مقطع دکتری ادامه می‌دهد: در اواسط دهه‌ی ۱۳۸۰ با تخریب درگاه و کتیبه‌ی فوقانی آن از سردر مسجد تنها دو ستون سنگی و میل‌های بالای آن برجای می‌مانند و در سال ۱۳۹۷ با آغاز فعالیت‌های بازسازی مسجد، بخش باقیمانده از سردر نیز تخریب می‌شود.
او با اشاره به تاریخچه‌ی مرمت و بازسازی آن خاطرنشان می‌کند: در زمستان سال ۱۳۹۶ مقرر می‌شود، طی مشارکت اداره کل اوقاف و امور خیریه و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی این مسجد با توجه به شواهد برجای مانده و مشخصه‌های تاریخی خود مورد بازسازی قرار گیرد؛ بنابراین از سال ۱۳۹۷ عملیات ساخت و ساز شروع می‌شود.
او همچنین در ارتباط با وضعیت کنونی آن نیز یادآور می‌شود: اکنون در مساحت صد در صد عرصه‌ی تاریخی بنا ساختمانی در دو طبقه سازه‌ای (زیرزمین و همکف) احداث شده که فعالیت‌های اجرایی طبقه همکف آن هنوز به پایان نرسیده است.
جعفرپور اضافه می‌کند: با توجه به سابقه‌ی معماری بنا که در عکس‌های هوایی قابل مشاهده است، این بنا دارای حیاطی به مساحت حداقل ۱۰۰ مترمربع بود که در ساخت و ساز فعلی این امر رعایت نشده است و کل زیربنای ملک مورد ساخت و ساز قرار گرفته است.
او اظهار می‌کند: با توجه به شواهد قابل مشاهده از تصاویر ماهواره‌ای، بنا فاقد زیرزمین بوده که در طرح فعلی در کل عرصه‌ی بنا، زیرزمین احداث شده است و با توجه به اینکهه ساخت این بنا به اتمام نرسیده است، نمی‌توان در مورد بازسازی جزئیات سردر و میل‌ها به‌صورت سابق قضاوت کرد اما تا این جای کار به تهرنگ تاریخی بنا وفادار نبوده است.
او در بخش دیگر گفت‌وگوی خود در رابطه با مسجد میللی بهار نیز تاکید می‌کند: ساخت منار یا میل‌هایی در دو کنج جبهه‌ی اصلی مسجد که پیشطاق در آن واقع بود، در تبریز از سنتی دیرینه برخوردار است و مشخصاً در دوره ترکمانان شاهد مساجد متعددی با این اسلوب می‌باشیم که از نظر قدمت و تکنیک، اجرا در محله‌ی ویجویه تبریز(ورجی باشی) در اول خیابان بهار، روبروی آق مسجد، مسجد دیگری با نام «میل لی» موجود است که در گذشته با نام «مسجد پیر» شناخته می‌شد.
این متخصص مرمت، احیای بناها و بافت‌های تاریخی اضافه می‌کند: در دو کنج جبهه‌ی ورودی بنا، میلی برپا شده و بخش شبستان آن نیز توسط گنبدی پوشش یافته است که این بنا در اواخر دوره‌ی قاجار توسط معمار بالا کاظم مورد تعمیر قرار گرفته است.
او بیان می‌کند: با شناسایی مقبره‌ای در بخش جنوب غربی مسجد طی مرمت‌های سال‌های ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۶ می‌توان این بنا را جزو زوایای تاریخی تبریز قلمداد کرد که این بنا در سال ۱۳۷۷ با شماره ۲۰۵۸ به ثبت ملی آثار فرهنگی ایران رسیده است.
مسجد میللی تبریز بازسازی می‌شود
مسئول ستاد بازسازی مسجد میللی میدان صاحب الامر تبریز نیز به ایسنا می‌گوید: مسجد میللی یکی از مساجد منحصر به فرد ایران و شاید جهان اسلام باشد که به ظاهر، بنای آن، به دوران قبل از افشاریه برمی‌گردد و به خاطر واقع شدن در مسیر جاده‌ی ابریشم، اهمیت خاصی داشته و برای تقریب و آشتی بین ادیان استفاده می‌شده است.
حجت‌الاسلام سید کاظم زعفرانچیلر با بیان اینکه این مسجد میللی به نام مسجد سیدالساجدین نامگذاری شده است، ادامه می‌دهد: بنای مسجد میللی تبریز که نماد اتحاد و دوستی بین ادیان و مذاهب بود، تا سال ۱۳۷۵، برقرار بود اما متاسفانه در سال ۱۳۷۵ تخریب شده و دیوارهایی دور آن کشیده شد که در طول زمان نیز متاسفانه تبدیل به زباله دان شده بود.
او اضافه می‌کند: یکی از دلایل تخریب این مسجد، بمباران آن منطقه در دهه‌ی ۶۰ بود که ساختمان آن آسیب جدی دید و بعد آن نیز توسط برخی سودجویان، کل بنای مسجد را به بهانه‌ی ساختن بنایی دیگر تخریب کردند.
او همچنین بیان می‌کند: البته در آن دوران مسجد خاکبرداری شده بود و برای بازسازی مجدد اقدامات اولیه‌ای انجام شد اما ابتر مانده بود و این اواخر خوشبختانه توسط برخی خیرین ساخت آن آغاز شد.
حجت‌الاسلام زعفرانچیلر یادآور می‌شود: حدود سه سال قبل مطالعات این مسجد شروع شده بود و یک سال و نیم الی دو سال، مطالعات آن زمان برد تا بتوانیم مسجد را همانگونه که بود بسازیم و حدود یک سال قبل نیز عملیات اجرایی آن شروع شد اما احداث آن، هیچ ارتباطی به شورای شهر و شهرداری ندارد.
او می‌گوید: این مسجد در دوطبقه زیرزمین و همکف احیا می‌شود و کاملا توسط اساتید معماری اسلامی و در همان محدوده با معماری اسلامی قدیم خود ساخته می‌شود اما برخی نشانه‌ها از جمله ستاره داود که در بالای سردر آن بود، باتوجه به حساسیت‌هایی که در کشور ما به آن وجود دارد، از جای‌گذاری آن صرف نظر می‌شود.
او تاکید می‌کند: شورای شهر تبریز و شهرداری به نوسازی این مسجد ورود نکرده و همراهی خاصی در این زمینه ندارد و صرفاً توسط خیرین تبریز به‌ویژه با هدایت «حاج حسن حسین نژاد» که از خیرین بنام مسجد ساز تبریز است، آباد می‌شود.
مسئول ستاد بازسازی مسجد میللی خاطرنشان می‌کند: احداث مسجد میللی در مراحل پایانی است و امیدواریم در چند ماه آینده آماده بهره‌برداری و خدمت به نمازگزاران و مردم شود.
او ادامه داد: برای این مسجد کارکردهای اجتماعی نیز تعریف شده است تا مسجد در حل مشکلات مردم پیشگام باشد و بتواند دردی از دردهای مردم را بکاهد.
به گزارش ایسنا، مساجد ایران علاوه بر کابرد مذهبی و اسلامی، از معماری بی‌نظیری برخوردار هستند بنابراین باید فرهنگ و تمدن این خطه را پاسداریم و به بهانه‌های مختلف آنها را ویرانه نکنیم؛ به یاد داشته باشیم که باید پاسخگوی آیندگان باشیم.