هورالعظیم یا هورالهویزه (به معنای تالاب هویزه) یا تالاب بزرگ هویزه بزرگ‌ترین تالاب استان خوزستان است.

این تالاب از آب‌های اضافه رود کرخه، دویرچ و بخشی از آب‌های اضافه اروندرود تشکیل شده‌ است. ژرفای این هور (تالاب) کم است ولی تدریجاً در وسط آن به چند متر می‌رسد. سراسر هورالعظیم با نی پوشیده شده‌ است. مساحت مشخص شده توسط اداره کل محیط زیست خوزستان به عنوان تالاب حدود ۱۱۸۰۰۰ هکتار می‌باشد.

هورالعظیم در غرب استان خوزستان در انتهای رود کرخه در منطقه مرزی دشت آزادگان بین دو کشور ایران و عراق واقع شده‌ است و دارای طول جغرافیای ۴۷ درجه و ۵۸ دقیقه تا ۴۷ درجه ۱۶ دقیقه و ۳۰ ثانیه طول شرقی و عرض جغرافیایی ۳۱ درجه ۵۳ دقیقه تا ۴۱ درجه عرض شمالی است. این تالاب مشترکاً در شهرستان‌های دشت آزادگان و هویزه استان خوزستان واقع گردیده‌است.

هورالعظیم درجنوب غرب شهرستان هویزه واقع بوده و شهر رفیع (کاوه) مرکز بخش نیسان در ۳ کیلومتری آن قرار دارد.

راه‌های دسترسی به منطقه شامل راه آسفالته – سوسنگرد- بستان- چزابه- راه آسفالته هویزه رفیع، راه شنی، نظامی پاسگاه‌های طبر- شط علی و راه آسفالته اهواز- جاده سید خلف به طلائیه است.

تالاب هورالعظیم به دلیل تأمین نشدن حق‌آبه مورد انتظار، با کم‌آبی روبه‌رو است و تخلفات شرکت ملی نفت ایران در این منطقه نیز به تخریب گسترده زیست‌بوم آن منجر شده‌است. بیش از نیمی از بخش ایرانی این تالاب از بین رفته‌ است.

حاشیه‌نشینان هور که مردمی از تبار عرب هستند تا پیش از جنگ ایران و عراق در ده‌ها روستا و آبادی حاشیه هور با استفاده از این تالاب و نیز از آبزیان آن اقتصاد خانواده‌های خویش را تأمین می‌کردند.

بین سال‌های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۲، دولت صدام حسین تلاش کرد تا این تالاب را خشک کند، چون تصور می‌کرد گروه‌های مسلحی در این محل زندگی می‌کنند. بیشتر ساکنان این منطقه که عمدتاً شیعیان بودند، پس از خشک شدن این منطقه به شهرها و گروهی نیز به ایران نقل مکان کردند. تا سال ۲۰۰۳ و سقوط صدام که آب دوباره به این منطقه باز شد، بیشتر از نود درصد تالاب خشک شده بود. تقریباً تمام روستاهای مجاور هور به‌جز شهر رفیع به‌طور کلی ازبین رفته‌ است از جمله این روستاهای از میان رفته می‌توان حسچه، لولیه، عمه، کسر، مچریه، محیّره، سیّدیّه، ابوچلاچ، مشیمشیّه، جرایه، طبر، شط علی، زهیریِه، برگه، و برص را نام برد.

خشک شدن هورالعظیم چه در ایران و چه در عراق میزان وقوع توفان‌های ریزگردی را افزایش داده‌ است و باعث شده استان خوزستان با گرد و غبارهایی حدود ۲۱ برابر استاندارد مواجه شود.

• آثار تاریخی

در دوران جنگ ایران و عراق شهرستان دشت آزادگان متحمل خسارات سنگینی گردید و تقریباً به‌طور کامل ویران گردید. این منطقه در طول حیات خود شاهد فراز و نشیب‌های فراوانی بوده به‌طوری‌ که از تاریخ کهن آن آثاری باقی نمانده‌ است. مناطق عملیاتی دهلاویه، هویزه و چذابه، جفیر، طلائیه از جمله جاذبه‌های گردشگری منطقه است.

• گیاهان و جانوران هور

گیاهان کفزی هور شامل نی، جگن (چولان)، لوئی، بردی، تیره تیزک. گیاهان شناور در هور گونه‌هایی از گیاهان هستند که ریشه در آب داشته به صورت شناور در سطح یا بخشی از آب زندگی می‌کنند شامل گیاهان قهوه‌ای سبزینه دار- تیره گل میمونی و … گیاهان سواحل هور که به مجموع گیاهانی که در خشکی‌های اطراف و سواحل هور هستند شامل کاگله، کاهو وحشی، سورمه صحرائی و … مهم‌ترین گونه‌های گیاهی منطقه عبارتند از نی، جگن (چولان)، لوئی و نیلوفر آبی.

• جانوران

الف) پستانداران: تنوع جامعه پستانداران در تالاب بسیار محدود است ولی از این نظر که تأثیرات عمیقی بر روی ساختار زندگی انسانی دارد حائز اهمیت است.

از جمله پستانداران معروف کنارزی منطقه هور گاومیش است که به صورت اهلی زندگی مي‌کنند و بیشتر وقت خود را در نواحی ساحلی هور می‌گذراند از سایر پستانداران هور می‌توان به گراز، سگ آبی و خفاش اشاره نمود.

ب) ماهیان تالاب: در مجموع بیش از ۱۲ گونه ماهی در هور زیست می‌کنند که عبارتند از بنی – عنزه- گطان- حمری-شلج- آمور- برزم- بیاح- کپور نقره‌ای و غیره.

پ) پرندگان: محل زمستان‌گذرانی بسیاری از پرندگان آبزی و کنارآبزی از قبیل: اردک‌ها، غاز خاکستری، چنگر، انواع آبچلیک و غیره می‌باشد. ۵ گونه کمیاب تالاب عبارتند از میوه خور، اکراس آفریقایی، عروس غاز، غاز پیشانی سفید کوچک و اردک مرمری.

جاده‌های موجود در تالاب جاده طبر- شط علی و جاده شرکت نفت از جمله راه‌های دسترسی جهت مشاهده حیات وحش می‌باشد.

• تخریب تالاب

منابع طبیعی هورالعظیم از زمان جنگ بین ایران و عراق با تهدید روبه‌رو بوده‌ است. کمبود آب ناشی از احداث سد در مسیر رودخانه‌های منتهی به این تالاب آسیب‌های قابل توجهی به این زیستگاه وارد کرده‌ است. پیش از این گزارش شده بود که خشک شدن بخش‌های وسیعی از این زیستگاه عظیم در جنوب غرب ایران نقش مهمی در به راه افتادن توفان ریزگردی و گرد و خاک در منطقه داشته‌ است.

در دوران پس ار انقلاب ۵۷، زیرمجموعه‌های شرکت ملی نفت ایران در این منطقه با جاده‌سازی غیرضروری، عدم رعایت عرض مورد توافق دربارهٔ جاده‌ها، دفع پسماندهای حاصل از حفاری چاه‌ها و پساب‌های تخلیه‌شده در تالاب، به محیط زیست این تالاب آسیب زده‌اند. به دنبال فعالیت‌های صنعت نفت در منطقه، ارتباط آبی بین بخش‌های مختلف تالاب هورالعظیم برقرار نیست و به همین دلیل این تالاب در برخی قسمت‌ها به حالت مرداب درآمده‌ است.

خشک کردن بخش‌هایی از این تالاب برای ایجاد زمین کشاورزی و استخراج نفت در عراق در دهه ۱۹۵۰ آغاز شد و تا دهه هفتاد میلادی ادامه داشت. اما در اواخر دهه هشتاد و در دهه نود میلادی، در زمان ریاست جمهوری صدام حسین، این کار توسعه و شدت یافت تا جمعیت شیعیانی که در این منطقه زندگی می‌کنند از آن رانده شوند. تا پیش از سال ۲۰۰۳ و سقوط صدام که این کار متوقف شد، بیش از نود درصد کل تالاب خشک شده بود. از بخش ایرانی تالاب هورالعظیم که مساحتی شامل ۶۴ هزار و ۱۰۰ هکتار داشت در حال حاضر ۲۹ هزار هکتار باقی‌مانده یعنی معادل ۵۴ درصد مساحت این تالاب از بین رفته‌ است. مساحت این تالاب در کل بخش ایران و عراق در مجموع ۳۰۷ هزار هکتار بوده که این مساحت در کل به ۱۰۲ هزار هکتار کاهش یافته یعنی ۶۷ درصد آن از بین رفته‌ است.

احیاء تالاب هورالعظیم

یکی از برنامه‌های زیست‌محیطی دولت یازدهم به ریاست حسن روحانی و معاونت زیست‌محیطی رئیس‌جمهور، معصومه ابتکار احیاء هورالعظیم بوده‌ است که بر اساس گزارش سازمان محیط زیست ایران در ۱۶ خرداد ۱۳۹۶ ۸۰٪ هورالعظیم احیاء شده‌ است.

منبع:همشهری