اولین پادگان نظامی نوین اردبیل با قدمتی صد ساله
اردبيل منطقه‌ای پهناور و كوهستانی با همه ويژگی‌های آداب، رسوم، فرهنگ و سنن كهن خصوصيات طبيعی، آثار باستانی و تاريخی و همچنين دره‌های سرسبز، چشمه‌های آب فراوان و ظرفیت‌های مختلف ديگر است، بوم و سرزمینی كه امروز به اردبيل مشهور است، سرزمينی است پهناور، اين سرزمين از زمان‌های بسيار قديم مهد تمدن و مركز آبادی بوده است.
به علت وجود قله سبلان به ارتفاع ۴۸۱۱ متر و به فاصله ۴۰ کيلومتر در غرب شهر و رودخانه بالیقلی چای در شرق شهر، اردبیل محل سكونت اقوامی بوده است كه در اطراف و ساحل رود گرد آمده و تمدن‌های فاخری را ايجاد كرده‌اند، چرا كه اين نخستين شرط پيدايش تمدن‌های قديمی است.
از جمله مهمترین آثار در اردبیل بنای پادگان است که با توجه به اهمیت آن در ماه‌های گذشته به ثبت ملی رسید، محوطه و مجموعه بناهای پادگان در شهر اردبیل مابین ایستگاه سرعین و میدان ارتش واقع شده و از جمله بناهای عصر پهلوی اول بوده که از ویژگی‌های خاص آن می‌توان به معماری آن با سبک معماری، تکنیک آجرکاری و ترکیب مجموعه بناها کنار هم اشاره کرد که در حال حاضر پادگان با وسعت ۳/۲۸ هکتاری در داخل شهر قرار گرفته است.
محوطه و مجموعه عمارت‌های متعلق به آن که از آن به پادگان اردبیل یا «فوج قهرمان اردبیل» یاد می‌شود، در سال‌های ۱۳۰۳ شمسی مقدمات تاسیس آن مهیا و در سال ۱۳۱۰ شمسی آماده بهره‌برداری شده است، روند توسعه مجموعه محوطه و ساختمان‌های پادگان تا سال‌های ۱۳۲۰ ادامه پیدا کرده و در مجموع در زمینی به وسعت ۳/۲۸ هکتار احداث شد.
در اصل ایجاد پادگان به ایجاد نظم نوین شهری، ایجاد بلدیه و تخریب نارین قلعه و تفکیک آن به بخش‌های مختلف باز می‌گردد، عمارت سربازخانه و فوج قهرمان مستقر در آن با ایجاد واحد یگان‌های نظامی و لشگر زرهی به محل جدیدی در پادگان کنونی انتقال پیدا می‌کند، به دلیل موقعیت خاص، پادگان اردبیل از لحاظ نظامی سیر تحولات آرایش مختلفی نسبت به شرایط زمانی همانند لشگر، گردان زرهی، تیپ و تیپ مکانیزه پیاده به خود دیده است.
مروری بر تاریخچه پادگان اردبیل
شهر کهن اردبیل به عنوان شهر مقدس از دیرباز نزد اقوام و ملل گوناگون دارای غنای فرهنگی و آیینی بوده است. در سیر تاریخی شهر، به دلیل جابه‌جایی سرحدات و مناطق جغرافیایی و دست به دست شدن نواحی و قلمرو اقوام و یا کشورها، نقش اردبیل علاوه بر موارد یاد شده، نقش سیاسی و نظامی بوده است.
وجه مهم دفاعی و نظامی شهر در برگ‌های تاریخ این مرز و بوم در حمله مغول قرن هفتم هجری قمری و یا نزاع چند ساله ایران و روس در اوایل قرن هجدهم میلادی قابل مشاهده است. در مروری اجمالی به سیر تاریخ و تحول ایجاد قلعه و پادگان نظامی چندین نقطه شهری در اردبیل مکان‌یابی صورت گرفته است؛ آثاری از استحکامات نظامی شهر نیز در محدوده ضلع شمالی بافت شهر اردبیل (میدان مخابرات امروزی) قرار داشته که در جریان حمله مغول در سال‌های ۶۱۷ قمری به کلی تخریب شده است.
استحکام نظامی بعدی، قلعه نظامی اردبیل یا همان نارین قلعه است که در عهد شاه عباس دوم پایه‌گذاری و در دوره قاجار به عنوان مستحکم‌ترین قلعه نظامی برای مقابله با روسیه تزاری قلمداد می‌شده است. این قلعه باشکوه در جریان نوسازی نظامی و دولتی در عهد پهلوی اول به کل تخریب شد.
نارین‌قلعه واپسین قلعه و دژ با ساختار کلاسیک است که به فاصله سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۷ به طور کامل تخلیه و در نهایت تخریب شد، این قلعه باشکوه شامل بخش‌هایی مانند دیوان‌خانه، سربازخانه، توپ‌خانه، میدان مشق، تلگراف‌خانه، مسجد، حمام و اندرونی حاکم‌نشین، برج و بارو و خندق است.
در حال حاضر موقعیت فعلی آن به مجموعه ادارات دولتی تقسیم‌بندی شده که در ضلع جنوب شرقی شهر در مجاورت رودخانه بالیقلی چای قرار دارد.
در جریان تغییر و تحول نظام حاکم از قاجار به پهلوی و در سال‌های ۱۳۰۳ شمسی، همزمان با ایجاد بلدیه در اردبیل، استحکامات نظامی جدیدی به عنوان «پادگان فوج قهرمان» در دو کیلومتری ضلع جنوب غربی اردبیل آن روز ساخته شد؛ زنده یاد بابا صفری در کتاب «اردبیل در گذرگاه تاریخ» جلد دو، به یک سری اتفاقات در مورد پادگان اشاره می‌کند و در ادامه به اولین فرمانده فوج ۱۱ قهرمان اردبیل شادروان «سرهنگ کلبعلی خان» اشاره می‌کند.
همان‌طور که گفته شد بخش سربازخانه از نارین‌قلعه جدا و همراه با بخشی از ادوات به محل پادگان جدید منتقل و با سیستم نوین نظامی و با ساخت و ساز در محل موقعیت مستقر شد، قطعه زمینی از مجموع قطعات تفکیکی نارین‌قلعه برای استقرار دژبانی در اختیار ارتش گذارده می‌شود. زمین جدید مورد تصرف ارتش متعلق به مرحوم «حاج میرزا محمدحسین شریعت» معروف به «نایب الصدر» از اهالی و ملاکان محله اوچدکان اردبیل بوده است که در سال ۱۳۳۵ شمسی مبلغ بها و خرید زمین از سوی دولت وقت، به فرزند او، فضل‌اله شریعت، پرداخت شده است.
موقعیت و مسیر دسترسی، توپوگرافی مناسب، شعاع دید مناسب، نزدیکی به بستر رودخانه بالیقلی چای و قرارگیری در مسیر لوله‌های سفالی (تنبوشه) برای تامین آب مصرفی از عواملی بوده که در انتخاب سایت پادگان موثر بوده است.
با مشخص شدن محدوده پادگان و ایجاد چند عمارت کار ساخت اولیه پادگان در سال ۱۳۱۰ شمسی به پایان رسید، عمارت فرماندهی، عمارت بهداری، میدان مشق، سربازخانه ها و اسلحه خانه، تاسیسات آب شرب و تلمبه‌خانه، برج نگهبانی و اصطبل بناهایی هستند که در محدوده پادگان جدید ارتش ساخته شدند، عمارت بهداری در خارج از محدوده پادگان و روبه‌روی ورودی اصلی و مشرف بر اولین میدان ورودی شهر ساخته شدند.
در جریان ساخت و ساز بناهای پادگان، از سنگ قبرهای نقوش‌دار محوطه تاریخی شهیدگاه مجموعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به عنوان سنگ پی و ازاره این ابنیه استفاده شدند. به دلیل استقرار پادگان بر سر راه جاده ارتباطی اردبیل به تبریز و ایجاد یک مسیر مستقل، یک مسیر ارتباط دیگری از ضلع جنوبی سایت برای تردد وسایل نقلیه عبوری ایجاد می‌شود.
برای تامین آب شرب مورد نیاز پادگان، یک خط لوله از جنس سفال (تنبوشه) از ارتفاعات قره بایر (بالادست روستای شام اسبی) به سمت شهر جاری بوده و در پادگان نیز از یک انشعابی با استفاده از تلمبه خانه برای تامین آب استفاده می‌شده است؛ بخش‌هایی از این آثار در حفاری‌های مختلف شهری در محدوده ضلع شمالی محوطه پادگان، مشاهده شده است.
در سال‌های ۱۳۱۸ شمسی، به دلیل موقعیت خاص اردبیل از لحاظ مرزی، یک باند فرودگاه خاکی در ضلع جنوبی سایت پادگان برای کاربرد نظامی و اداری ایجاد شد که در اردبیل به این فرودگاه خاکی «طیاره میدانی» گفته می‌شد.
پادگان اردبیل به دلیل تغییر ساختار دفاعی ارتش، محل استقرار «لشگر ۱۵» پیاده می‌شود. در بحبوحه جنگ جهانی دوم، در شهریور ۱۳۲۰ شمسی پادگان اردبیل به نیروهای شوروی تسلیم و این وضعیت تا پایان جنگ جهانی دوم ادامه پیدا می‌کند، وقوع جنگ جهانی و نفوذ شوروی باعث شد لشگر ۱۵ پیاده به تیپ تنزل پیدا کند.
در آذرماه ۱۳۲۴ شمسی، علیرغم مقاومت و سنگربندی، پادگان اردبیل به فرماندهی «سرهنگ زریو»، در مقابل نیروهای فرقه دموکرات آذربایجان تسلیم می‌شود و تا یک سال در تصرف این فرقه قرار می‌گیرد، دوباره با تشکیل لشگر پیاده اردبیل، این بار در مهرماه ۱۳۳۷ شمسی به چند تیپ و گردان تقسیم می‌شود. گردان زرهی در اردبیل مستقر و بقیه نیروهای لشگر در قالب پیاده نظام به پادگان‌های شهرهای مراغه، سراب و میانه منتقل می‌شوند.
محدوده حدود هفت هکتاری ضلع جنوبی سایت مابین راه قدیم و جدید که به عنوان زمین زراعی در اختیار پادگان قرار داشت، با روند توسعه در اوایل دهه ۱۳۴۰ شمسی به عنوان کوی سازمانی و مسکونی مورد استفاده قرار گرفت، مجموعه ساختمان‌های مسکونی به صورت ویلایی برای سکونت نظامیان در آن ساخته شد.
قبلا دسته عزاداری ارتش به عنوان یکی از ریزشاخه‌های (محله تاوار) همه ساله در دهه محرم به نمایندگی از محله توپچیلار در محلات و بازار به سوگواری می‌پرداختند ولی با احداث حسینیه جدید در پادگان به صورت مستقل به این امر مبادرت ورزیده است.
در کنار فرودگاه خاکی (طیاره میدانی) یک مهمانسرا وابسته به سازمان جلب سیاحان در دهه ۵۰ شمسی نیز ساخته شد که در حال حاضر این ساختمان در اختیار معاونت اجتماعی نیروی انتظامی است، در روند توسعه معابر شهری سال ۱۳۵۵ شمسی، کل دیوار ضلع شمالی زمین پادگان در جریان تعریض بزرگراه ۴۵ متری شهدا عقب‌نشینی کرد.
بعد از انقلاب اسلامی، گردان زرهی اردبیل به تیپ مستقل پیاده تبدیل و پادگان به نام «شهید چمران اردبیل» نامگذاری شد، همچنین ساختمان‌هایی به فراخور نیاز در دهه ۶۰ شمسی در محوطه پادگان ایجاد شد، دو بنا از مجموعه بناهای تاریخی در ضلع جنوبی که به عنوان انبار مورد استفاده قرار می‌گرفت، تخریب شد و در جریان توسعه بخش‌هایی از زمین‌های اطرافن پادگان تصرف، دیوارکشی و ایجاد خندق از معابر پیرامون جدا شد.
فرودگاه خاکی (طیاره میدانی) نیز در سال‌های ۱۳۵۹ شمسی، در جریان توسعه شهری به قطعات مسکونی تفکیک شد، طی سال‌های اخیر چندین ساختمان همانند مرکز رفاهی و پذیرایی گل یاس، دو ساختمان تجاری و اداری، سوله، مرکز اقامتی سربازان و چند ساختمان اقامتی در بخش کوی مسکونی ساخته شده‌اند.
معماری عمارت‌های مجموعه پادگان
کریم لطفی معاون میراثفرهنگی اداره‌کل میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان اردبیل در مورد معماری این بنا گفت: «سبک معماری مجموعه و محوطه تاریخی پادگان اردبیل از سبک معماری، چیدمان سایت و نحوه استقرار فضاها، الهام گرفته از کلاسیک نظامی اروپایی است که با مصالح و فناوری بومی همانند آجر ساخته شده است.»
او افزود: «در این بناها آهک و سیمان نیز به عنوان ملات و سقف شیروانی با رویه گالوانیزه به‌کار رفته است، الگوی پلان‌های معماری نیز بر گرفته از الگوی فرنگی است و ایوان به عنوان یکی از عناصر معماری در برخی از عمارت‌های با کاربری مهم و یا حساس استفاده شده است.»
لطفی در مورد فضاهای تشکیل‌دهنده پادگان بیان کرد: «این فضاها عبارتند از میدان گاه ورودی، مسیر تاریخی اردبیل-تبریز، عمارت بهداری، عمارت فرماندهی، بنای اداری، میدان مشق، حسینیه، سربازخانه ها، اسلحه خانه، تاسیسات و انبار، گاراژ کامیون نظامی، تلمبه‌خانه و کانال انتقال آب، برجک نگهبانی (تخریب شده) و فرودگاه خاکی (طیّاره میدانی) که به نواحی مسکونی تبدیل شده است.»
تعیین عرصه و حریم پادگان اردبیل به دنبال ثبت ملی
نادر فلاحی مدیرکل میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان اردبیل نیز با اشاره به ثبت ملی پادگان اردبیل با پیشنهاد این اداره کل و تهیه پرونده ثبتی به عنوان اثر تاریخی و فرهنگی اظهار کرد: «پادگان اردبیل بنایی مربوط به دوران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی با قدمتی نزدیک به صدسال است و به عنوان بخشی از تاریخ و فرهنگ استان مطرح است.»
او با بیان اینکه این بنا ظرفیت تبدیل به موزه ارتش را دارد، بیان کرد: «با ثبت ملی پادگان اردبیل زمینه برای اجرای اقدامات مرمتی و ساماندهی در آن فراهم خواهد شده است.»
فلاحی اضافه کرد: «بعد از ثبت، در زمینه تعیین عرصه و حریم این بنا اقدام شده و برای تبدیل آن به موزه و سایر کاربری‌ها برنامه‌ریزی خواهد شد که در همین راستا جلسات متعددی تشکیل شده است.»
مدیرکل میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان اردبیل عنوان کرد: «با ثبت این اثر ارزشمند زمینه برای حفظ و صیانت و بهره‌برداری فرهنگی و گردشگری از آن فراهم خواهد شد.»
با ثبت این اثر در فهرست آثار ملی تبدیل آن به فضای گردشگری، فضای سبز و مکان فرهنگی مد نظر است که براساس هدف‌گذاری اداره‌کل میراثفرهنگی استان اردبیل، با برنامه‌ریزی‌های منسجم و دقیق در این زمینه اقدام می‌شود.