پوشش در منطقه مکران هرمزگان
بررسی پوشش در منطقه مکران به علت واقع‌شدن شهرستان‌های میناب، سیریک و جاسک در استان هرمزگان، وابسته به شناخت و آشنایی با پوشش در این استان است و گویی شناخت پوشش در استان هرمزگان، نگاهی جامع بر نوع پوشش در منطقه مکران خواهد داشت. به‌صورت کلی گرچه در استان‌های جنوبی ایران قومیتی خاص مانند آذری و یا کرد وجود ندارد که البسه نشانه‌های آن قومیت را به خود گرفته باشد، اما لباس‌های این مناطق به‌عنوان نشان و نمادی از جنوب شناخته می‌شوند و شاید بتوان گفت که هرمزگان یکی از مناطقی است که لباس خاص خودش را داراست و باوجوداینکه این استان، جمعیت‌های عرب‌زبان و بلوچ را درون خود جای‌داده، اما لباس محلی آن خاص و منحصربه‌فرد است. لباسی که به گفته برخی محققین بی‌شباهت به لباس‌های هندی و عربی نیست. گرچه نمی‌توان به‌صورت دقیق این گفته‌ها را تائید کرد زیرا آنچه این شباهت را نشان می‌دهد زری‌دوزی و مشابهت زیورآلات این منطقه با کشور هندوستان یا طرح لباس بندری با لباس مردم امارات است.
بر اساس برخی منابع ساحل‌نشینان جنوب که به بندری‌ها مشهورند، براثر آمدورفت عمومی از راه دریا و خشکی غالباً دستخوش تبادل سلیقه دائمی ساحلی شده‌اند و در طی قرون با توجه به انتخاب احسن از دو نوع پوشاک عربی و هندی چیزی کم‌وبیش چاشنی سلیقه بومی خودکرده‌اند و در مقام مقایسه باسلیقه برخوردکنندگان، وضعی مخصوص (توأم باظرافت محلی) برای خود به وجود آورده‌اند. ولی این وضع مخصوص و مطلوب، خاص بانوان بندری است. زیرا مردان بندری در نگاهی جامع پوشاک خاصی ندارند. تن‌پوش آنان اگر شلواری در منظر بلوچی یا قشقایی، نیمه بلوچ و نیمه قشقایی نباشد، قطعاً لنگی است بر میان‌بسته و در موقع لزوم لنگی دیگر بر دوش افکنده یا پارچه‌ای به شکل عمامه در هم رهاتر بر سر پیچیده و پاپوشی بافته از گیاه است.
با توجه به قرارگیری بخشی از منطقه مکران در استان هرمزگان، وضعیت پوشش در این منطقه وابستگی کلی به شکل پوشش ساحل‌نشینان جنوب و به‌اصطلاح بندری‌ها دارد، در ضمن آن‌که شهرستان‌های میناب، سیریک و جاسک اندکی در جزییات و تزیینات تفاوت دیده می‌شود.
پوشش در شهرستان میناب
شکل پوشاک و تنوع آن‌ها در میناب (کم‌وزیادی و یا بلندی و کوتاهی) همچون سایر شهرستان‌ها تابع وضعیت مخصوص منطقه است که مردمش روی حفاظت از گرما و سرما با توجه به‌اعتدال هوا، وادار به ایجاد آن‌ها می‌شوند. پوشش مینابی شامل انواع تن‌پوش، سرپوش، پاپوش (پای‌افزار)، نوعی ماسک و یا نقاب و زیورآلات است همچنین لباس عروس مینابی شکل خاصی دارد. به‌این‌ترتیب انواع پوشش مینابی عبارت‌اند از:
شلوار زنانه (تنبان): یک نوع از آن از پایین تا بالای مچ پا تنگ است و با زیپ و یا دکمه و بندینک بسته می‌شود و روی قسمت تنگ، انواع تزیینات از قبیل خوس دوزی، ودویی، گلدوزی با چرخ‌خیاطی و گلابتون دوزی دارد.
از انواع دیگر شلواری است که پایین آن تنگ نیست و حاشیه‌ای نام دارد و مانند شلوارهای راحتی معمولی دوخته می‌شود و پایین یا حاشیه آن تور و گلدوزی دارد و معمولاً افراد مسن از آن استفاده می‌کنند و عموماً از جنس نخی یا ابریشمی و بارنگ‌های روشن و شاد است و نقش‌های روی شلوار از ذهن بیننده فضای سبز و آبادانی را تداعی می‌کند.
روپوش (برقع): زنان میناب همچون زنان سایر نواحی ساحلی خلیج‌فارس و استان هرمزگان برای پوشاندن چهره خود از بیگانه از نقابی به نام برقع استفاده می‌کنند. برقع به معنای روبند، نقاب و تکه پارچه‌ای است که زنان با آن چهره خود را می‌پوشانند.
انواع سرپوش زنانه: انواع سرپوش‌های زنانه در شهرستان میناب شامل چادر، اُرنی، لَچَک، جلویل و لیسی است.
انواع تن‌پوش زنانه: دامن پیراهن زنان مینابی تا نزدیک زانو می‌رسد و لبه‌هایش حاشیه‌دوزی و قیطان‌دوزی شده است. این پیراهن‌ها بسته به سبک دوختشان، گَوَن و یا دُراعه نامیده می‌شوند.
زنان بندری در زیر لباس‌های خود، شلواری گشاد که در محل قوزک پا تنگ می‌شود به پا می‌کنند. دمپای این شلوارها به سمت داخل چاک دارد و حاشیه آن نواردوزی و زردوزی شده است. به‌صورت کلی انواع تن‌پوش و یا پیراهن مینابی زنانه شامل کندوره، گون و جمه است.
انواع پاپوش زنانه: انواع پای‌افزار و یا پاپوش‌های زنانه در شهرستان میناب شامل کپکاپ و سواس است.
به‌طورکلی امروزه با مقایسه لباس دختران جوان میناب و زنان سالمند، این نکته آشکار می‌شود که لباس سنتی خریدار ندارد و گویی عمر آن به سر آمده است. لباسی که تا چند سال پیش تمام نیازهای جسمانی و اجتماعی مردم منطقه را پاسخگو بود امروزه براثر تغییرات اجتماعی، دیگر کارکرد خود را ازدست‌داده است و می‌رود که با خاموشی سالمندان، آرام‌آرام در موزه‌ها جای گیرد.
پوشش در شهرستان سیریک
پوشاک و صنعت نساجی در شهرستان سیر یک دارای آوازه‌ای منطقه‌ای و بین‌المللی است.
شرایط جغرافیایی و اقلیمی این شهرستان از یک‌سو و قرار گرفتن در مجاورت بشاگرد به‌عنوان یکی از بهترین مناطق کشور و همچنین جاسک و ارتباط‌های طولانی با سیستان و بلوچستان و خراسان به‌عنوان محل سکونت اقوام اصیل ایرانی از سویی دیگر، و همچنین ارتباط بافرهنگ عربی به علت مجاورت با کشورهای جنوبی خلیج‌فارس و دریای مکران به‌ویژه کشور پادشاهی عمان و همچنین فرهنگ و تمدن سرزمین هرموز، کرمان و لارستان هیچ‌گاه نتوانست فرهنگ پوشش زنان این محدوده جغرافیایی را تحت تأثیر قرار دهد، به‌طوری‌که امروزه پوشش زنان این سرزمین در سراسر کشور و جهان، خاص و منحصربه‌فرد است.
علاوه بر این، نوع خاصی از برقع یا برکه در گستره شهرستان سیریک تولید و استفاده می‌شود که سوزن‌دوزی و دست‌دوزی‌های روی آن فقط مختص زنان این ناحیه است. این نوع خاص پوشاک زنان این سرزمین که در تمام جهان بی‌بدیل و بی‌مانند است، مهم‌ترین مؤلفه و شاخص فرهنگی در شهرستان سیریک است چراکه بین تمام اقوام مذاهب و ساکنان شهرستان‌ها و شهرها و روستاهای آن با هر مذهب و زبان، مشترک است.
انواع پوشاک دوختنی زنان در شهرستان سیریک عبارت‌اند از:
پشک (پیراهن، جامه)، پادی گد (شلوار)، چادر، لچک، برکه (برقع، نقاب)، سریگ (روسری، جلبیل، لیسی)، کندوره، بادله تمام، نیم بادله، ودویی دست‌دوز، ودویی گل اطلسی، شلوار سرکشیده، شلوار پولکی، شلوار گلابتونی، شلوار خوسی، شلوار لنگه‌ای، شلوار نخی و…
درگذشته زنان علاوه بر زیورآلات طلایی و نقره‌ای از برخی مهره‌ها و قطعه‌های سنگی و کهربایی به‌عنوان زیورآلات خود استفاده می‌کردند. برخی از این زیورآلات عبارت‌اند از آرنگ، استورگی، باسکی، برغمی یا برغمو، باهوبند، پُدری، پلینته، پوزی، حلقح یا حلقه، دُر، سرمودی یا گوپی، کُپَک، کُری، پادیگ و یا خلخال، کدولی، کید، مریه، مندریگ (کندگو، شصتی و پولری) سینه‌ریز.
برخی از لباس‌های مردان در این شهرستان شامل موارد زیر است:
مُسَر (mosarr)، لُنک (فوته)، کلاه، پیراهن (جامگ، پیرهم)، شلوار (پاجامگ)، نشپیل، کیسه زری، سدیری، سرین بند، شال، کیس، پاکش، قباه و پاگ (مندیل یا عمامه دستمالی).
پای‌افزار یا کفش در سیریک
کفش و پای‌افزار در زندگی مردم جنوب به‌ویژه نواحی بیابان نقش زیادی داشته است. فعالیت بر روی تن‌پوش گرم زمین در بسیاری از ماه‌های سال لزوم داشتن پای‌افزاری را برای زنان و مردان این نواحی ضروری ساخته است. به همین سبب اغلب از شاخ و برگ درختان و پشم حیوانات اقدام به ساخت کفش و پای‌افزار شده است. کفش بانام‌های مختلفی ازجمله کاوش، چَپَلی، چَمپَل، نال، نعال و چوتی در سیریک شناخته می‌شود.
انواع دیگری از پای‌افزار در این شهرستان همچون سایر شهرستان‌های استان هرمزگان عبارت‌اند از:
کاپکاپ: نوعی پای‌افزار زنانه است که از تخته و چوب درختان منطقه مانند کهور، کرت و کنار و یا تخته‌های وارداتی از ملیبار و زنگبار ساخته می‌شده است.
سواس: نوعی پای‌افزار است که دارای کفی ضخیم و دو بند روی پا است که از وسط انگشتان عبور می‌کند. کف ضخیم و کلفت سواس مانع انتقال گرما و حرارت زمین به پا می‌شود. سواس از برگ و یراق درختان مختلف مانند سوس و فیش نخل و یا برگ خرمای وحشی (دار)، پوسته درخت مغیر و یا برگ درخت بُرگ بافته می‌شود. بند سواس از پشم گوسفند (میش)، بز، کرباس و یا خود سوس و یراق درختانی مثل نخل، داز، پرگ و غیره بافته می‌شده است. در روزگار قدیم سواس به‌عنوان نوعی کفش اعیانی شناخته می‌شد.
دوبنده: نوعی پای‌افزار یا کفش بوده که باپوست حیوانات ازجمله گاو تهیه می‌شده است.
کاوش: اگرچه به‌ظاهر همان کفش است اما درواقع به نوع خاصی از کفش‌های چرمی در این منطقه اطلاق می‌شود.
در نگاهی کلی به لباس سنتی مردم این خطه به‌مانند سایر اقوام ایرانی، لباس‌های فراخ و البته با هویت خود این خطه بوده است. رنگ سفید در تن‌پوش فراخ مردان به خاطر گرمای بیش‌ازاندازه سرزمین‌های ساحلی قابل پیش‌بینی است. چه این‌که لباس سنتی مردم لباسی شبیه آنچه مردم شهرستان و شمال شرق سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی می‌پوشند، بوده و تنها در برخی زوایا و نوع دوخت و پلیسه‌های آن تفاوت داشته است.
پوشش در شهرستان جاسک
مردم شهرستان جاسک به دلیل گرمی و آب‌وهوا، لباس‌هایی می‌پوشند که متناسب با این آب‌وهوا باشد و باعث اذیت نشود و گرمای کمتری احساس کنند. انواع پوشاک زنان و مردان در این شهرستان شباهت فراوانی به شهرستان‌های میناب و سیریک دارد که به شرح زیر است.
انواع پوشاک زنان
زنان در جاسک، لباس‌های گشاد و دامن داد (پَشک) می‌پوشند و همچنین به خاطر رعایت حجاب و حجب و غیرت بلوچی مجبورند سریگ (روسری)، جُتکی (چادر) و بُرکه (روبند) بپوشند. جاسکی‌ها این لباس‌ها را با صنایع و هنری که دارند بافته و تزیین می‌کنند. همچنین لباس عروس‌ها در شهرستان جاسک سبزرنگ بوده و با برکه قرمز و چادر سبز کاملاً مزین هستند. نوعروس‌ها تا مدتی لباس روشن مانند سفید، کرم‌رنگ و قرمز کاملاً روشن می‌پوشند اما در قدیم عروس‌ها روسر سرخ‌رنگ می‌پوشیدند.
انواع پوشاک مردان
مردان در قدیم پارچه‌ای به دور پاها پیچیده و به کمر (موسوم به لنگی) می‌بستند. پیراهن گشاد و همچنین لباس بلوچی می‌پوشند و امروزه علاوه بر لنگی و لباس بلوچی و فارسی هم می‌پوشند.
در جنوب و همچنین شهرستان جاسک، پوشش زنان متأهل و دختران مجرد تفاوت‌هایی دارد. در شهرستان جاسک همچون سایر نواحی ساحلی و بندری جنوب، زنان متأهل لباس‌های رنگی و تزیین‌شده با زری‌های مختلف و روبند قرمز می‌پوشند، درحالی‌که دختران مجرد در شهرستان جاسک، لباس‌هایی به رنگ سیاه، آبی، سبز سیاه پررنگ و سنگین و بدون زرق‌وبرق با روبند سیاه می‌پوشند که امروزه لباس‌های عربی و برکه‌ای سیاه‌رنگ ساده بدون هیچ‌گونه زری و معمولاً از پارچه کرپ مرسوم به «کویتی» رایج است.
به‌طورکلی پوشش در منطقه مکران شامل پوشش‌های رایج در سه شهرستان میناب، سیریک و جاسک است.
منابع:
– ماهی گیر، علی، ۱۳۹۴، شهرستان سیریک از دیروز تا امروز جلد ۱ و ۲، قم: دارالتفسیر، چاپ اول
– همایون سپهر، محمد. شهدادیان، زهرا. ۱۳۸۸، بررسی پوشاک زنان میناب از منظر مردم شناختی، فصلنامه فرهنگ مردم ایران، شماره ۱۶.