شاهکار معماری دوره تیموری در تایباد
این روزها که کروناویروس امکان سفرهای نوروزی را ما گرفته، فرصتی است تا سفری مجازی به دیار تایباد داشته باشیم؛ مزار مولانا ابوبکر تایبادی یکی از شاهکارهای معماری دوره تیموری است.
این روزها که کروناویروس امکان سفرهای نوروزی را ما گرفته، فرصتی است تا سفری مجازی به دیار تایباد، شهر علم و عرفان خراسان کهن داشته باشیم و از شاهکار معماری دوره تیموری که می‌توان از آن به عنوان یک سایت موزه شامل خود مجموعه به عنوان یک اثر تاریخی، گنجینه یادگاری‌ها به عنوان موزه خط و کتابت و آرامستان این مجموعه به عنوان موزه آرامستان که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت، می‌شود.
مجموعه تاریخی مزار مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی در جنوب غرب شهر تایباد واقع شده است، این مجموعه عظیم از آثاری شامل مسجد تاریخی مولانا که در دوره شاهرخ تیموری (سال ۸۴۸ هجری قمری) به پاس ارادت خاندان تیموری به این عارف و عالم بزرگ قرن هشتم هجری قمری بنا شده است، قبرستان قدیمی تایباد که خود می‌تواند موزه آرامستانی باشد از شیوه تدفین اقوام مختلف نظیر باخرزی (بومیان شهرستان تایباد)، ازبک، تاجیک، افغان، قاینی، خوافی، ایماق و هزاره که هر یک در عین تشابه به یکدیگر با تفاوت‌های ریزی که از تاریخ گذشته آنان به ارث رسیده در کنار یکدیگر آرمیده اند، خانقاه و مزار شیخ زین الدین علی تایبادی، پدر مولانا و آب انبار تاریخی این مجموعه، تشکیل شده است.
مهمترین بخش این مجموعه مسجد تاریخی مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی است که با شکوه و صلابت خاصی در میانه مجموعه خودنمایی می‌کند. این بنای شکوهمند به دستور شاهرخ تیموری و سرپرستی غیاث الدین پیر احمد خوافی و معماری زیبا و شاهکار قوام الدین و غیاث الدین شیرازی در جوار مزار مولانا ساخته شده است. آندره گدار شرق شناس شهیر فرانسوی در توصیف کاشی کاری‌های این بنای باشکوه در کتاب آثار تاریخی ایران آن را از نظر زیبایی در سطح کاشی‌های مسجد گوهرشاد می‌داند. این مسجد بهمراه مسجد جامع گوهرشاد مشهد، مسجد جامع هرات و مدرسه غیاثیه خرگرد خواف سرآمد آثار تاریخی دوره تیموری در حوزه فرهنگی هرات هستند.
ویژگی‌های مسجد مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی
مهمترین ویژگی این بنای شکوهمند، کتیبه زیبا و منحصربه فردی است که گرداگرد این بنا به زیبایی هرچه تمامتر نقش بسته است. این کتیبه که با خط استادانه جلال الدین محمد بن جعفر قرار دارد. این کتیبه از این حیث منحصربفرد است که ۱۱ آیه ابتدایی سوره مبارکه کهف که نشان از زنده شدن پس از مرگ دارد، با خط زیبای ثلث و تزئینات ویژه آن بر روی سفال تراشیده شده و سپس بر کاشی معرق فیروزه‌ای نصب شده است. کاری که در نهایت به خلق یک شاهکار هنری و معماری انجامیده است. عبارت “خدا قادر است” به خط کوفی در قسمت بالای تمام طول این نوار تکرار شده است.
ویژگی دیگر این بنای باشکوه، در دل گنبدخانه آن نهفته است. در ازاره گنبدخانه این مسجد حدود سه هزار و ۵۰۰ قطعه سنگ با اشکال هندسی مختلفی به زیبایی تمام در کنار هم نشسته اند و از سال ۸۴۵ هجری قمری (سه سال قبل از اتمام ایوان رفیع مسجد) یادگاری‌هایی بر روی این سنگ‌ها با خطوط زیبای خوشنویسی از تعلیق، نستعلیق، شکسته نستعلیق، غبار و غیرهم وجود دارد. هرچند یادگاری نویسی بر روی بناهای تاریخی نوعی تخریب یاد می‌شود اما این گنجینه باشکوه حاوی تاریخ نویسی ها، اشعار و ابیات ویژه که در همین محل سروده شده و نگاشته شده، احادیث و آیات و دل نوشته‌هایی است که حاوی اطلاعات اجتماعی، مذهبی، ادبی و سیاسی مهمی است که انعکاسی از رویدادهای زمان خود هستند. ضمن آنکه بنابر بررسی‌های انجام شده، مردم عادی در تایباد همواره از نوشتن بر روی این سنگ‌ها خودداری می‌کردند و یادگاری‌ها از شخصیت‌های مهمی نظیر الغ بیک فرزند شاهرخ تیموری، شیخ عبدالصمد حارثی پدر شیخ بهایی، امیر علیشیر نوایی وزیر درباره تیموری، هنرمندان بزرگ خوشنویسی دوره‌های تیموری و صفوی نظیر میرزا شفیعای حسینی مبدع خط شکسته نستعلیق و چند ده هنرمند دیگر از جمله میرزا ارشد برنابادی از خطاطان به نام ایران در این بقعه وجود دارد. همچنین چند دست سانسکریت نیز در این مجموعه باقی است که منحصر بفرد است.
دیگر ویژگی این مجموعه که در تمام مزارات عرفانی خراسان مشترک است، وجود درخت پسته کهنسال در کنار مقبره عارف است. درخت پسته مزار مولانا که هم عمر این بنا است، یکی از شاخصه‌های تاریخی مزار است که هنوز هم سایه بر مزار عارف پهن می‌کند. مشخص نیست چرا پسته در مزارات عرفانی خراسان وجود دارد، اما برخی روایات می‌گویند دلیل کاشت این درخت نخست عمر طولانی آن است که اسم عارف را به همراه خود نگه می‌دارد مانند “پسته مولانا” و دوم آن را در سمت راست می‌کاشتند تا در صبح هنگام بر مزار عارف سایه پهن کند و از هنگامه ظهر سایه ایوان مزار را می‌پوشاند و این همان وعده سایه بهشتی که خدا در قرآن برای بندگان داده است را تداعی می‌کند و سوم اینکه پسته هرچقدر بزرگ‌تر شود، شاخه‌هایش سر به سوی زمین خم می‌کنند و عارف باید که اینچنین باشد تا همگان از او به فیض رسند. اینکه چقدر این تاریخ شفاهی نزد مردم، مستند است به خود تاریخ می‌سپاریم.
این مجموعه تاریخی در سال ۱۳۱۴ با شماره ثبت ۳۰۹ در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است.
منبع:خبرگزاری مهر