خطر از میدان آزادی تا تخت جمشید/بناهایی که قربانی آلودگی هوا شدند
محمد رضا محبوب فر کارشناس و پژوهشگر میراث فرهنگی از تاثیر آلودگی هوا بر بناهای تاریخی صحبت کرد.
این روز‌ها، آلودگی هوا مهمان پاییز و زمستان، شهر‌های صنعتی و بزرگ است. در سال‌های پیش و قبل از آمدن کرونا، مردم برای حفاظت از ریه هایشان در برابر آلودگی هوا از ماسک‌های N ۹۵ استفاده می‌کردند. آیا تا به حال فکر کرده اید که محافظت از بناهای تاریخی چگونه است؟ در این رابطه با محمد رضا محبوب فر، کارشناس و پژوهشگر میراث فرهنگی و گردشگری و عضو انجمن علمی گردشگری ایران و عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار ایران گفتگو کردیم.
آلودگی هوا چه تاثیری بر بناهای تاریخی دارد؟
همان گونه که آلودگی هوا، بر سلامت موجودات زنده تاثیر می‌گذارد ، سلامت موجودات زنده را تهدید می‌کند بر جاذبه‌های گردشگری و بناهای تاریخی فرهنگی با قدمت زیاد، هم تاثیر می گذارد و قربانیان بعدی آلودگی هوا هستند.
اینگونه نیست که تخریب محیط زیست اثری روی بناهای تاریخی نداشته باشد، هویت تاریخی ملت‌ها با آلودگی محیط زیست نابود و تخریب می‌شود، یکی از جنبه‌های نابودی محیط زیست همین آلودگی هوا است.
در بسیاری از شهر‌های پرتردد و صنعتی کشور، پدیده وارونگی هوا،( inversion ) را داریم که ریزگرد‌ها، پدیده غالب این روز‌های آلودگی هوا هستند و روی بناهای تاریخی از میدان آزادی تهران گرفته تا آجر نما‌های بناهای تاریخی کشور در شیراز، اصفهان و مشهد تاثیر گذاشته و منجر به تخریب شده است.
آلودگی هوا به داخل بناهای تاریخی هم آسیب می‌زند؟
آلودگی هوا، صرفا جنبه تاثیر بیرونی بر بناهای تاریخی ندارد و به درون آن هم آسیب وارد می کند. بسیاری از بناهای تاریخی در فضا‌های باز هستند و در مجاورت محل تردد و رفت و آمد گردشگران قرار گرفته اند، هوا به صورت باز در جریان است، قطعا آلودگی هوا، در داخل بناهای تاریخی هم نفود می‌کند و علاوه بر آسیب رسانی از بیرون به داخل هم آسیب می‌زند.
آیا استفاده از فیلتر‌های هوا در محوطه بناهای تاریخی به جهت حفظ آن از آلودگی مناسب است؟
فیلتر به معنایی که مد نظر شما است خیر، یعنی امکان آن وجود ندارد. حتی المقدور حوالی کلیه بناهای تاریخی از آلودگی‌های محیط زیست باید پالایش و پاک سازی شوند.
اما در خصوص برخی از بناهای تاریخی، برخی دستگاه‌های تهویه هوا وجود دارد که هوا وارد آن شده و فیلتر‌های نصب شده روی این دستگاه، هوای آلوده را خارج کرده و هوای پاکیزه را وارد می‌کند. اما سرگرم کردن مردم با استفاده از نصب فیلتر‌ها برای مقابله با آلودگی هوا در داخل و خارج بناهای تاریخی وجود ندارد. از طرفی هم اگر فیلتر در منبع آلودگی هوا، در مجاورت بناهای تاریخی استفاده شود، مثلا در مجاورت بنای تخت جمشید در مرودشت فارس بسیاری از صنایع و کارخانه جات پتروشیمی وجود دارند که این‌ها باید از دودکش فیلتر استفاده کنند که متاسفانه استفاده نشده است.
آلودگی هوا لطمات جبران ناپذیری به مجموعه تخت جمشید زده است و بسیاری از سنگ نوشته‌ها و بناهای آجری تخت جمشید دچار فرسودگی، فرسایش و پوسیدگی شده است.
شما اشاره کردید که آلودگی هوا، روی سنگ نوشته آسیب زده، آیا امکان پاک کردن آلودگی هوا، از روی سنگ نوشته‌ها وجود دارد؟
تاثیر آلودگی هوا، بر بناهای تاریخی به چند صورت است، یکی به صورت تغییر رنگ است، یکی به صورت کدر شدن بناهای تاریخی و دیگری به صورت فرسایش و ساییدگی بناهای تاریخی است. امکان زدودن آلودگی وجود دارد، ولی در حدود ۳۰ الی ۴۰ درصد است و نه بیشتر، اگر ما از آلودگی هوا، جلوگیری نکنیم، جادبه‌های گردشگری یکی پس از دیگری از بین می روند و به امید مرمت و بازسازی جاذبه‌های تاریخی هیچ کاری نکنیم، اقدام شایسته‌ای نیست. باید آلودگی هوا را کم کنیم و اولویت پاکسازی محیط زیست اطراف بناهای تاریخی از آلودگی است.
آیا آلودگی هوا به بناهای تاریخی آسیب می زند؟
آلودگی هوا، از یک نقطه به نقطه دیگر توسط جریان هوا و باد انتقال می‌یابد. وجود آلودگی هوا و به ویژه اکسید‌های ازت و اکسید‌های سولفور مانند NO۲ , No۳, SO۲ و So ۳ وقتی در هوا وجود داشته باشد و هوا بارانی یا برفی باشد و یا تگرگ ببارد،به دلیل رطوبت در هوا این اکسید‌های ازت و سولفور در زمان بارش باران، تبدیل به اسید می‌شوند. این اسید‌ها روی بناهای تاریخی ریزش می‌کنند و بناهای تاریخی را دچار فرسایش و ساییدگی می‌کنند. متاسفانه شاهد چنین پدیده‌ای در میدان آزادی تهران، بنای تخت جمشید فارس و بسیاری از بناهای تلریخی موجود در اصفهان، اراک و تبریز هستیم.شما از آسیب مصالح گفتید، چه قدر معماری و مصالح نوین به حفظ بناهای تاریخی در برابر آلودگی هوا کمک کرده است؟
بناهای تاریخی به دلیل کمبود امکانات و مصالح به کار رفته در سنگ نوشته‌ها، در معرض تخریب بر اثر آلودگی هستند. در معماری جدید به دلیل گریز ناپذیر بودن از آلودگی هوای شهر‌های بزرگ، مصالحی مورد استفاده قرار گرفته که کمترین آلودگی و تخریب روی آن تاثیر گذاشته شود. این در لندن و نیویورک و مالزی، زاپن، کره جنوبی، تایوان و تایلند از مصالح مقاوم در برابر آلودگی هوا، استفاده کرده اند. البته استفاده از این مصالح دست ما را برای آلودگی هوا، و تخریب محیط زیست باز نمی‌گذارد.
در کشور‌هایی با آلودگی هوای بالا چه تدابیری برای حفاظت بناهای تاریخی اندیشیده شده است؟
مهم‌ترین اقدام در حال حاضر استفاده از مصالح ساختمانی مقاوم، پیش ساخته و مصالحی است که در برابر آلودگی هوا مقاومت لازم را دارند، مانند موادی که دارای PVC هستند، یا پلاستیک‌های فشرده یا تکنولوژی‌های نانو که در ایالات متحده عربی در شهر‌های ابوظبی و دبی برای بناهای جدید از این مصالح استفاده کرده اند و سعی می‌کنند که بناهای جدیدشان در مناطقی فاقد آلودگی هوا و تخریب محیط زیست حریم مشخص در نظر گرفته اند و کمربند سبز در نظر گرفته اند که از آن کمربند برای ساخت و ساز و توسعه شهری جلوتر نزنند. از طرفی با آلودگی هوا، مقابله می‌کنند، الودگی را در مبدا کنترل کرده و سپس بر آن نظارت می‌کنند. در مجاورت آثار تاریخی نمونه برداری کیفی از هوا صورت گرفته و در صورت وجود آلایندگی هوا با تدابیر مدیریت اقلیمی، مدیریت جوی و آب و هوا، مدیریت در فرآیند صنعتی یا مدیریت شهری آلودگی هوا، را کنترل می‌کنند.