گزارش همشهری از همزیستی پیروان ادیان در شهرهای مختلف و اقداماتی که شهرداری‌ها برای احیای محله‌های ادیان در سال‌های گذشته انجام داده‌اند.

بعد از تجربه‌های موفق احیای محله‌ ۳۰ تیر در تهران، حالا شهرداری رفسنجان سراغ بازآفرینی محله ادیان این شهر رفته تا زندگی را به آن بازگرداند و شهروندانش را به بازگشت تشویق کند.

پیروان ادیان مختلف در شهرهای بسیاری سکنی گزیده و محله‌هایی خاص خود دارند؛ جلفای اصفهان، محله‌های زرتشتیان یزد، بارون آواک تبریز، کوی نوبهار شیراز، زند و بریم آبادان، وحیدیه تهران و… از آن جمله‌اند که بعضی زنده و پویا هستند و بعضی دیگر به توجه دوباره نیاز دارند. در این میان بازآفرینی محله ادیان رفسنجان می‌تواند الگویی برای دیگر شهرها باشد؛ چنین طرح‌هایی نه‌تنها جان دوباره بر تن محله‎های ادیان می‌دمد، بلکه شور و زندگی و رونق را به آنها برمی‌گرداند و می‌تواند نماد صلح و دوستی و نزدیکی مذاهب مختلف باشد.

محله ادیان رفسنجان

استان کرمان هم مثل بسیاری از شهرهای ایران روی جاده ابریشم قرار دارد. از دیرباز مسافرانی از اقوام و ادیان مختلف از این جاده گذر کرده و بعضی هم در این خطه سکنی گزیده‌اند. رفسنجان یکی از شهرهای این استان است که از قدیم پیروان ادیان گوناگون در آن خانه داشتند. حالا فقط یک کنیسه متعلق به یهودیان در این شهر فعال است و پیروان این دین در آن به عبادت مشغول می‎شوند. با این حال شهرداری رفسنجان در قالب بازآفرینی شهری مشغول اجرای طرحی است تا به واسطه آن مالکان قدیم محله تاریخی ادیان را به سکونت دوباره یا بازسازی و تغییر کاربری بناها تشویق کند.

رئیس شورای شهر رفسنجان درباره این طرح که قرار است در روزهای پایانی تیر افتتاح شود به همشهری می‌گوید: خیابان فردوس رفسنجان یک محله قدیمی است که در منطقه بازار قرار دارد. در این محله از قدیم حسینیه، کلیسا، مسجد، عبادتگاه زرتشتیان و کنیسه یهودیان در کنار هم قرار داشت و پیروان همه ادیان در کنار هم با آسایش زندگی می‌کردند. حتی تا چند سال قبل گروهی از پیروان مذهب هند هم در شهر بودند که حالا از رفسنجان رفته‌اند یا دیگر در قید حیات نیستند.

حجت‌الاسلام علی هاشمیان با بیان اینکه این منطقه سال‌هاست ساکنان زیادی ندارد و بسیاری از بناهای آن تخریب شده، می‌افزاید: شهرداری رفسنجان با هدف تأکید بر همزیستی مسالمت‎آمیز ادیان این شهر تصمیم به اجرای طرح بازآفرینی شهری در این محله کرد که اکنون بخش زیادی از آن انجام شده است.

وی ادامه می‌دهد: برق‌رسانی، لوله‎کشی آب، کف‌سازی و ساخت دیواره‌های این مکان که در خیابان فردوس قرار دارد، انجام شده است. خود طرح هم بافتی ترکیبی دارد و از نمادهای ادیان مختلف با مرکزیت اسلام و آبنما تشکیل شده است.

رئیس شورای اسلامی شهر رفسنجان تأکید می‌کند که نگاه اصلی این است که مالکان به این محله برگردند و از فضاها و امکاناتی که در اینجا برای کار و زنده‌کردن محله وجود دارد، استفاده کنند.

مهاجرت درون‌شهری زرتشتیان یزد

یزد هم از دیرباز محل زندگی اقوام و مردمان گوناگونی بوده است؛ کلیمیان، مسیحیان و زرتشتیان، ساکنان دیرینه این شهر تاریخی هستند. در این میان زرتشتیان از قدیمی‌ترین ساکنان شهر محسوب می‌شوند که در محله ‎های مختلف خانه، انجمن، مدرسه و آتشکده ساخته و زندگی می‎ کنند. پیوند آنان با دیگر مردم شهر هم بسیار محکم است و جایگاه ویژه‌ای دارند.

عضو ۲ دوره شورای شهر و رئیس انجمن زرتشتیان یزد به همشهری می‌گوید: جامعه زرتشتیان یزد در چند محله ازجمله دستوران، مریم‎آباد، قاسم‌آباد، خرمشاه، کوچه بیوک، نرسی‌آباد، کسنویه، اهرستان و رحمت‌آباد زندگی می‌کنند که از این میان محله دستوران جزو بافت میراث جهانی شهر محسوب می‎شود. سپنتا نیکنام با بیان این که زرتشتیان در گذشته‌های دور برای سکونت کنار یکدیگر در بخش‎های مختلف شهر یزد ساکن شده‌اند، می‌گوید: وقتی مردمی به این شکل منسجم و در کنار هم زندگی می‌کنند، همه ابعاد اجتماعی و اقتصادی آنها تسهیل می‎شود. وی با بیان این که در اکثر محله‌ها آتشکده، سالن اجتماعات و مدرسه وجود دارد، ادامه می‌دهد: مهم‎تر آن که هر یک از ۹ محله زرتشتی‌نشین یزد یک انجمن زرتشتیان مخصوص خود دارد و همین انجمن‌ها هستند که سعی می‎ کنند محله‌ها را به شکل قدیم خود حفظ کنند.

نیکنام با بیان این که جامعه شهری و شهروندان یزد تعامل خوبی با هم دارند، می‌‎گوید: زرتشتیان جمعیت پرتعدادی ندارند، با این حال در همه زمینه‌ها کنار دیگر مردم ایران ایستاده‌اند و حتی نسبت به این جمعیت اندک، درصد شهدای زرتشتی نسبت به تعداد جامعه زرتشتیان جزو بالاترین درصد تقدیم شهداست. آنها خدمات بسیاری به شهر کرده‌اند و از دیرباز مدارس، مهدکودک، بیمارستان، درمانگاه، آب‌انبار و بسیاری تاسیسات و امکانات دیگر را ساخته و برای همه مردم شهر وقف کرده‎اند و بیش از ۴۰ درصد کل موقوفات شهر یزد متعلق به جامعه زرتشتیان است. از سوی دیگر باقی مردم یزد هم جایگاه خاصی برای زرتشتیان قائل هستند. اگر این نبود، من به‌عنوان نماینده شورای شهر در هر دو دوره‌ای که در انتخابات شورا شرکت کردم بیش از ۲۰ هزار رأی نمی‌آوردم. این عدد بسیار بیشتر از جمعیت زرتشتیان یزد است و نشان می‌دهد عموم مردم شهر به من به‌عنوان نماینده‌ای از جامعه زرتشتیان اعتماد کردند.

عضو دوره پنجم شورای شهر یزد با این که نسل جدید زرتشتیان اصرار چندانی به سکونت در این محله‌های قدیمی ندارند، می‌افزاید: محله‌های قدیمی توسعه‎ یافتگی کمتری دارند، بافت منطقه، تاریخی و خانه‎ های آن قدیمی هستند یا در مناطق کمتر توسعه‌یافته یزد قرار دارند. به همین دلایل جوانان ترجیح می‎دهند در محله‌های مدرن‌تر زندگی و البته خانه‎ های قدیمی را هم حفظ کنند. با این حال رئیس انجمن زرتشتیان یزد تأیید می‌کند که محله‌های زرتشتیان در حال تغییر و از دست دادن انسجام خود هستند. نیکنام این روند را یک هشدار می‌داند و می‌افزاید: جامعه زرتشتیان در حال یک مهاجرت درون‌شهری است و ادامه این روند موجب از دست‌ رفتن انسجام این محلات قدیمی خواهد شد.

بارون آواک تبریز

اگر شهرهای مرکزی ایران به‌دلیل همجواری با جاده ابریشم سکونتگاه ادیان و اقوام شده‌اند، ارامنه ساکن آذربایجان شرقی و البته غربی به‌دلیل همسایگی این استان با ممالک اتحاد جماهیر شوروی مثل آذربایجان و ارمنستان، مسکن این گروه از مردم هستند. بارون‌آواک یا بارناوا یکی از محله‌های مرکزی شهر تبریز است که بین محله‌های اهراب، لیل‌آباد و میارمیار قرار دارد.

«بارون‌آواک» ریش‌سفید ارمنی شهر، بانی این محله بود. او در دوران ناصرالدین شاه یکی از برج و باروهای هشت‌گانه تبریز را که پس از زمین‌لرزه سال ۱۷۸۰ میلادی ساخته شده بود، خراب کرد و این محله را به جای آن برای سکونت ارامنه این شهر و دیگر مهاجران ارمنی ساخت. با وجود قدمت این محله آغاز دهه ۹۰ روزگار خوبی برای آن نبود. سال ۱۳۹۰ بود که به دستور شهردار وقت تبریز، این محله قدیمی و زیبا برای پهن‌تر شدن کوچه بارون‌آواک تخریب و بسیاری از ابنیه‌های تاریخی و قدیمی این گذر تاریخی شهر ویران شد. اکنون با پیگیری مردم شهر از میان همه بناهای زیبای محله فقط بنای ارزشمند سنگک‌پزی با یک قرن سابقه باقی مانده است. بارون آواک یکی از نمونه‌های دردناک تاریخ شهرها در ایران است؛ محله‌ای که می‌توانست محل شور و نشاط و رونق شهر باشد و اکنون به جای آن فقط یک خیابان به شهر افزوده شده است. البته در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی و به‌ویژه در تبریز و ارومیه کوچه‌ها و خیابان‌های دیگری مانند خیابان خیام ارومیه هنوز زنده هستند و با وجود کلیسا، مسجد و… همچنان به‌عنوان محله‌های ادیان شناخته می‌شوند.

ارامنه، جلفا و اصفهان

جلفا، شاید یکی از خاطره‌انگیزترین و زیباترین محله‎ هایی باشد که در یک شهر می‌توان یافت. کوچه ‎های سنگفرش، کافه ‎ها و کلیساها، آرامش افرادی که فرای مذهب روی صندلی‎ های قدیمی نشسته‌اند و گپ می‎زنند، همه ‌و همه چنان روشن در ذهن غریبه‌های رهگذر نقش می‌بندد که میل به بازگشت را حتی با گذر سال‎ ها در آنها زنده نگه می‌دارد. جلفا، محله معروف ارمنی‌نشین اصفهان در گذر تاریخ هنوز زنده و پابرجا مانده است و ساکنانش حالا چنان در این شهر ریشه‌ دارند که بدون آنها اصفهان خیلی چیزها کم خواهد داشت.

یک شهروند ارمنی ساکن اصفهان درباره زندگی در این محله به همشهری می‌گوید: جلفا در قدیم باغ بسیار بزرگی بود که به فرد بسیار ثروتمندی تعلق داشت، او زمین ‎ها را به کلیسا بخشید و کم‌کم ارامنه اینجا دور هم جمع شدند.

مری‌استپان با بیان این که بسیاری از ارامنه ساکن جلفا در سال‌های دور از فریدون‌شهر به اینجا نقل مکان کرده‌اند، می‎گوید: مردم اصفهان و ارامنه جلفا دوستان خوبی هستند و مسلمانان اصفهان به ارامنه احترام بسیاری می‌گذارند. اینجا محله ماست، روابط خوبی داریم و اصفهان را شهر خودمان می‌دانیم.

تهران؛ شهری برای همه

پایتخت همیشه شهری برای همه مردمان است. از هر قوم و آیینی در آن زندگی می‌کنند و هریک هم محله‌ای خاص خود دارند. ارامنه و مسیحیان، یهودیان و کلیمیان، زرتشتیان و البته مسلمانان سال‌هاست در تهران زندگی می‌کنند و این تاریخ زندگی در کنار هم به اندازه عمر و تاریخ شهر قدمت دارد و در تهرانی که به‌سوی مدرن شدن حرکت کرده، همچنان مستحکم و پا برجا باقی مانده است.

ارامنه تهران از پیروان ۲ دین دیگر جمعیت بیشتری در تهران دارند و نارمک و مجیدیه با آنها شناخته می‌شود. محله‌های ارمنی‌نشین منطقه ۸ از جمله نارمک، مجیدیه و زرکش ۵ کلیسا، ۱۰ مرکز آموزشی و ۶ مرکز فرهنگی‌ـ ورزشی مخصوص ارامنه دارد. عودلاجان تهران در منطقه ۱۲ هم از محله‌های قدیمی و یهودی‌نشین شهر است که چند کنیسه دارد. با این حال کلیمیان تهران بیشتر به سمت شمال شهر رفته‌اند و در نقاط مختلف زندگی می‎کنند. نخستین محله‌ زرتشتی‌نشین تهران هم در محدوده خیابان سی‌تیر شکل گرفته است. البته در این خیابان ساختمان‌های مذهبی بسیاری از ادیان مختلف مانند اسلام، زرتشت، مسیحیت و یهود وجود دارد و همین امر موجب شده است این محله به محله ادیان معروف شود.

شهرداری تهران در سال‌های اخیر اقداماتی مشابه آنچه حالا در رفسنجان در جریان است را در این محله انجام داده است؛ سنگفرش خیابان ها، ایجاد پیاده‌راه و گذرگاه گردشگری و زندگی شبانه تا این محله  به یکی از پاتوق های اصلی مردم و محله های پرجنب و جوش شهر تبدیل شود. در تهران تجربه مشابه دیگری هم در جریان است و ماه‌های پایانی سال گذشته شهرداری از تصویب اعتبار برای احیای آرامستان دولاب با ۴ بخش ارامنه، کاتولیک‌ها، ارتدوکس‌ها و آشوری‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نمادهای هم‌زیستی ادیان در منطقه ۱۴ تهران خبر داد. اطراف مجموعه ساماندهی و پیاده‌روسازی شده و این محل به‌عنوان پلازای محلی افتتاح شده است.

همسایگی کلیسا و مسجد در آبادان

خوزستان و شهرهای مختلف آن هم از گذشته تا امروز میزبان پیروان ادیان مختلف از مسیحی‌ها گرفته تا مندائی‌ها بوده‌اند.

حدود ۲۰ هزار نفر از پیروان حضرت یحیی (ع) یا مندائیان در شهر اهواز سکونت دارند، اما مهم‌ترین جلوه همزیستی ادیان در خوزستان را باید در آبادان جست‌وجو کرد؛ جایی که کلیسای قاراپت مقدس آبادان با مسجد امام موسی کاظم (ع) معروف به مسجد بهبهانی‌ها همسایه و دیوار به دیوار هستند و تصویری از احترام متقابل میان پیروان ادیان مختلف الهی را به نمایش گذاشته‌اند.

در گوشه و کنار خیابان‌ها و مناطقی مثل زند و بریم آبادان به وضوح بناهایی نمایانگر این همزیستی به چشم می‌خورند.

نوبهار، محله همه ادیان

شیراز از قدیم مسیر تردد کاروان‌های تجاری و تجار با قومیت‌ها، نژادها و ملیت‌های مختلف بود که بعضی از آنها در همین دیار هم ساکن شده‌اند. کوی نوبهار یا گذر ادیان شیراز در خیابان کریمخان زند در اصلی‌ترین معبر این شهر قرار دارد و از یک سو به بافت قدیمی و از سوی دیگر به بافت جدید شهری منتهی می‎شود. هرچند همزیستی اهالی اقوام و ادیان مختلف در شیراز محدود به همین گذر نیست و پیروان ادیان گوناگون ساکن شیراز در بسیاری نقاط شهر سکونت دارند. ویژگی کوی نوبهار اما آن است که مجموعه‎ای از مراکز دینی ادیان مختلف در آرامش و صلح کنار هم زندگی می‌کنند.

کلیسای «شمعون غیور» با معماری شرقی، گنبد بزرگی دارد و صلیب روی آن یکی از نخستین بناهایی است که در این خیابان خودنمایی می‌کند. روبه‌روی کلیسا، کنیسه «ربیع‌زاده» قرار دارد و در کنار آن هم انجمن خیریه کلیمیان شیراز ساخته شده است. زرتشتیان هم در این خیابان بناهای ویژه خودشان را دارند.

انجمن و محل برگزاری مراسم مذهبی زرتشتیان شیراز در ابتدای کوچه نوبهار، باغی است که یک آتشکده‌ هم درون آن وجود دارد.

زندگی مردم ادیان گوناگون در شهرهای مختلف ایران، همیشه پررنگ بوده. حالا بعضی رفته‌اند، بعضی مانده‌اند، بعضی محله‌ها هستند و بعضی خراب شده‌اند، اما این چیزی از آن که این مردمان شهروند ایرانشهرند، کم نمی‌کند.

منبع:همشهری