پراکنده شدن این سفال‌ها، در سرتاسر منطقۀ اردستانِ کهنه، این احتمال را قوت می‌بخشد که وقوع یک سیلِ ویرانگر یا طوفان شن، موجب نقل‌مکان مردم از اردستان کهنه به سمت اردستان امروزی شده؛ این فرضیه نیز مطرح است که کم شدن کیفیت آبِ قناتِ ۲۵۰۰ سالۀ «ارونه»، ساکنان شهر را به سمت بالادست آب هدایت کرده و به‌این‌ترتیب اردستان کنونی در زمان اردشیر پاپکان شکل‌گرفته است. اردستان هفت محله به نام‌های مون، باب الرحی، بازار، فهره، راه‌میان، کبودان و ابالی داشته و در شهرهای کویری، همیشه بین محلات بر سر آب دعوا و درگیری بوده است. تا زمانی که خواجه‌نصیرالدین طوسی، با ایجاد فُرزه‌بندی‌هایی برای قنات‌های این شهر، به این دعوای همیشگی خاتمه داده و عدالت آبی را در اردستان برقرار کرده است.

به گفتۀ ابراهیم یزدی، عضو انجمن حافظان میراث کویر، در دهه هفتاد شمسی، گروهی از شرق شناسان دبی فُرزه‌ها را با دستگاه اندازه‌گیری کردند و با شگفتی به این نتیجه رسیدند که میزان خروجی آب از این دهانه‌ها، کاملاً با هم برابر است.

قدیمی‌ترین قناتِ اردستان به نام «ارونه»، سهم‌هایی برای هر محله و همچنین آبیاری باغات مسجد جامع شهر دارد.

نخستین مسجدِ دو طبقۀ تاریخ اسلام

راهنمای گردشگری اردستان می‌گوید: بنای فعلی مسجد جامع اردستان، سال ۵۵۳ هجری قمری بر روی مسجدِ دوره آل بویه، که آن هم روی یک بنای خشتیِ ساسانی (کاخ، معبد یا آتشکده) بناشده بود، ساخته شده و هنوز هم می‌توان بخشی از خشت‌های ساسانیِ سازۀ قبلی را در گوشه‌ای از آن دید؛ نه‌فقط معماری ساسانی، که نشانه‌هایی از معماری دوره‌های آل‌بویه، سلجوقی و صفویه نیز در این مسجد مشهود است زیرا سنت معمارانِ متبحر سلف، درانداختنِ طرحی نو همراه با حفظ بنای زیرین بوده، نه کوبیدن و از نو ساختن.

در زمان صفویه، بناهایی مثل آب‌انبار، حمام، کاروانسرا، مدرسه علمیه و حسینیه، به مسجد جامع اضافه‌شده که از این مجموعه، آب‌انبار همچنان برقرار است، کاروانسرا کاملاً تخریب‌شده، حمام، نیاز به مرمت دارد، مدرسه علمیه به خانه صنایع‌دستی تبدیل‌شده و بخشی از حسینیه نیز در اختیار دفتر اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اردستان است.

شهرداری اردستان، حدود  دو سال پیش، محوطه اطراف بافت مسجد جامع را سنگفرش کرده اما عبور و مرور ماشین و مرغوب نبودن جنس مصالح، موجب شکسته شدن بسیاری از این سنگ‌ها شده است.

علیرضا حاجی حسینی، سرپرست پایگاه حفاظتی بناهای اردستان تصریح می‌کند که مسجد جامع این شهر بودجه سالیانه دارد و دو کارگر در طول سال به‌صورت موضعی در حال انجام کارهایی مثل تعویض آجرهای فرسوده، بندکشی و… هستند تا این بنا برقرار بماند اما علاوه بر نم و رطوبتی که مدت‌هاست به جان پایه‌ها و گنبد مسجد زده و باید به حال آن فکری اساسی کرد، این مسئله که هنوز از آن برای برپایی مجالس ترحیم استفاده می‌شود نیز موجب شده که این بنای باشکوه، در معرض خطرات مختلفی قرار بگیرد؛ ازجمله کوبیدن میخ بر درودیوار آن به‌منظور نصب ساعت و بنر و پرده و پارچه‌هایی که کوچک‌ترین هماهنگی را با بافت تاریخی‌اش ندارد، پر کردن برخی شبستان‌ها با فرش و موکت‌های اضافه و نصب بی‌ضابطۀ بلندگوهایی که صدای آن قطعاً برای مسجدِ هزار و اندی سالۀ اردستان، آسیب‌های بسیاری را به همراه دارد.

این در حالی است که طبق گفتۀ عضو انجمن حافظان میراث کویر، محمود اصفهانی، معمار خوش‌فکر مسجد جامع، در سرتاسر این بنا از طرح «پنجه گربه» استفاده کرده است؛ طرحی که مانند یک سیستم صوتی عمل می‌کند و صدا را در چند جهت انعکاس می‌دهد؛ به‌طوری‌که اگر کسی زیر گنبد صفۀ شمالی مسجد بایستد و آرام صحبت کند، شخصی که چندین متر آن‌طرف‌تر، در صفۀ جنوبی ایستاده، می‌تواند صدای او را بشنود.

مسجد جامع اردستان، یک بنایِ چهار ایوانیِ دوطبقه است. صفه یا ایوان جنوبی آن امام زمان، ایوانِ شمالی؛ صفا، ایوان شرقی؛ امام حسن (ع) و ایوان غربی؛ امام حسین (ع) یا امیرجمله نام دارد.

یزدی، دربارۀ علت نام‌گذاری و تمایز صفه غربی با دیگر صفه ها می‌گوید: میرمحمدسعید اردستانی، معروف به امیرجمله، یکی از تاجران اردستان است که زیاد به هند سفر می کرده و به خاطر نفوذ بسیارش به مقام امیرجملگی در حکومت گورکانیان رسیده  بوده. او بانی ساخت تکیه ای  برای اهل تصوف در مسجد جامع اردستان شده اما بر اساس یکی از فرضیه ها به دلیل مرگ زود هنگام او صفۀ این تکیه ناتمام مانده و گنبد ندارد.

حال همۀ صفه‌های مسجد جامع اردستان تقریباً خوب است و صفۀ صفا نیز به تازگی مرمت شده. صفۀ صاحب‌الزمان، گنبدخانه و محراب زیبای مسجد را در خود گنجانده؛ گنبد مسجد جامع اردستان دو پوششه است و در کتیبه‌های دورتادور آن علاوه بر آیاتی از سورۀ توبه، نام بانی بنا، معمار و سال ساخت مسجد را نیز می‌توان دید.

چندین سال است که در فصل زمستان، گنبد مسجد جامع اردستان دچار نم‌زدگی می‌شود و این احتمال مطرح است که به خاطر بسته شدن ناکش‌های آن چنین اتفاقی رخ داده. نظر به اینکه تکرار این واقعه، خطر ریزش این شاهکار هزار و اندی ساله را در پی دارد، بررسی فوری و دقیق علت نم زدگی و رفع علل و عوامل آن ضروری است.

به گفتۀ راهنمای گردشگری اردستان، معماران سلجوقی در ساخت بنای مساجدِ این دوره، طبق سبک قدیمی ایرانیان عمل کرده و گنبد را به دلیل القای حس بهتر، سازگاری با آب‌وهوا و داشتن سازۀ محکم‌تر نسبت به سقف‌های دیگر ترجیح می‌دهند؛ گنبد، علاوه بر سه دلیلِ ذکر شده، مضمون عرفانیِ رسیدن از کثرت به وحدت را نیز به مؤمنان یادآور می‌شده و چه از این بهتر که یک بنای مذهبی با فرم و سازۀ خود نیز مبلغ آموزه‌های پروردگار باشد؟

محراب اصلی مسجد جامع اردستان یک محراب سلجوقی است؛ با نقش و نگارهایی ریز و چشم‌نواز که به گفتۀ عضو انجمن حافظان میراث کویر، موجب شده این محراب در دهه هشتاد به‌عنوان بهترین، بزرگ‌ترین و زیباترین محراب مساجد جهان اسلام در ترکیه شناخته شود. دو ستون نیز با الهام از آتشدان‌های زردشتی در دو سوی محراب ساخته‌شده که مزین به آیاتی از قرآن است.

کتیبه سنگی‌ای که کنار ورودی صفه صاحب‌الزمان نصب‌شده حاکی از این است که در زمان شاه عباس تنها محلات شیعه‌نشین از تخفیف مالیاتی در ماه رمضان برخوردار شده بودند. یزدی می‌گوید: این کتیبه روی یک سنگ یک‌تکه حک‌شده و مدت‌ها پیش عده‌ای قصد سرقت آن را داشتند اما خوشبختانه موفق نشدند.

برخلاف مسجد جامع عتیق اصفهان که منبرهای قدیمی آن همچنان محفوظ است، منبرهای مسجد جامع اردستان حفظ نشده و تنها یک منبر چوبی از دوره قاجار در آن باقی‌مانده که شرایط نگهداری مطلوبی ندارد.

عضو انجمن حافظان میراث کویر، از اینکه دیدِ شهروندان اردستان طی چند سال اخیر با فرهنگ‌سازی‌های انجام‌شده، نسبت به گردشگران تغییر کرده و موجب شده که آن‌ها برای معرفی جاذبه‌های شهرشان به گردشگران پیش‌قدم شوند، ابراز رضایت می‌کند و می‌گوید: اگر این فرهنگسازی با آگاه سازی و ارائه اطلاعات درست به شهروندان همراه باشد، ثمره‌ای نیکو خواهد داشت.

قنات مون (ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو)، مسجد خسرو، مسجد راه میان، مقبرۀ امیر اویس، خانه حکیم و خانۀ نقاشی از دیگر جاذبه‌های تاریخی اردستان است اما این شهر هنوز یک اقامتگاه بومگردی ندارد. اگر خانه‌های زیبا و تاریخی اردستان به اقامتگاه‌ تبدیل شود، می‌تواند موجبات رشد و رونق صنعت گردشگری این شهر را بیش از پیش فراهم سازد.