سخن در مورد باغشهر تاریخی دیار کهن یزد واقع در فلات مرکزی ایران است؛ سرزمینی که وجود آثار ارزشمند تاریخی در اقصی نقاطش و در سالهای اخیر کشف اشیا بسیار قدیمی و گورستان متعلّق به دوران پیش از اسلام در کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه‌ی اشکانی روستای مَدوار(غربالبیز)، نشان از تمدنی کهن در این منطقه دارد. اینجا مهریز است؛ شهری که البته در روزگاران پیشین «مهرگرد» و سپس «مهریجرد» نامیده می‌شده و بنای آن را به «مهرنگار» دختر انوشیروان نسبت می‌دهند.

در کتاب تاریخ جدید یزد در مورد این شهر چنین گفته می‌شود: «شاه قباد درگذشت و انوشیروان به پادشاهی نشست و عدل و داد در اقصای عالم منتشر شد. او را از دختر خاقان ترک، دو فرزند آمد؛ یکی پسر و دیگری دختر. پسر را هرمز نام نهاد و دختر را مهرنگار و چون فرزندان او بزرگ شدند، انوشیروان یزد را به مهرنگار بخشید و مهرنگار از مداین مقنیان را به یزد فرستاد و در یزد بسیار عمارت ساخت و در نزدیکی شهر به هشت فرسنگی، دهی معتبر ساخت و آن را مهرگرد نام کرد و اکنون آن قریه را مهریجرد می‌خوانند. مهرنگار در مهریجرد قناتی بنیان کرد و آن‌ را مهرپادین نام گذاشت و در آن محل، محله عالی ساخت بنام مهرآباد».

واژه‌ی مهرپادین از دو کلمه «مهر» و «پاد» تشکیل شده که مهر همان «خورشید» است و پادین به روایتی یعنی «سرزمین» و در مجموع عبارت است از «خاستگاه سرزمین خورشید». اکنون محله‌ای تاریخی به همین نام در مهریز وجود دارد که قدیمی‌ترین بخش بافت آن مربوط به قرن هشتم هجری قمری و دوران ایلخانی (حکومت محلی آل‌مظفر) در یزد است.

البته مجموعه مهرپادین شامل مسجد، حمام، آسیاب، حسینیه و بخشی به نام کُشته‌خانه، یکی از جاذبه‌های این سرزمین تاریخی و میراثی است که هر ساله گردشگران و مسافران زیادی را جذب دیدنی‌های خود می‌کند.

جنب مسجد جامع و در جانب شرقی میان‌سرا، بقعه‌ای با گنبدی رفیع قرار دارد که مردم از قدیم به آن «کُشته‌خانه» می‌گفتند و امروزه آن را «امامزاده سیّد غیاث الدین» از فرزندان امام موسی بن جعفر می‌شمارند.

به گفته‌ اهالی در زمان حمله‌ی مغولان، مردم به این مکان مقدس پناهنده می‌شوند ولی سربازان مغول، خشتی را لای پارچه‌ پیچیده و با عنوان این که قرآن است، سوگند می‌خورند که اگر در را بگشایند، به آن‌ها کاری نخواهند داشت. مردم هم فریب خورده و در را به روی مغولان می‌گشایند. مغولان نیز همه‌ی آنها را کشته و با لباس و اسباب‌شان در همان ‌جا دفن می‌کنند و از آن پس به این مکان «کُشته‌خانه» می‌گویند.

همچنین روایت دیگری وجود دارد که در همین زمان(حمله مغولان)، ۴۰ دختر از ترس دشمن به این مکان فرار کرده و از خداوند می‌خواهند که زمین دهان باز کند و آن‌جا فرو روند و این گونه می‌شود. ۴۰ دختر در آن‌جا ناپدید می‌شوند و این بخش از مجموعه به «چهل دختران» مشهور می‌شود.

و اینها بخشی از گفته‌های «ساشا ریاحی‌مقدم» در خصوص کُشته‌خانه به عنوان یکی از بخش‌های مجموعه مهرپادین است، این کارشناس میراث فرهنگی در این باره اظهار می‌کند: این بنای معظم، ایام زیادی به صورت خرابه‌ای برجا بود تا این که مردم در سال ۱۳۴۲ شمسی به مرمت و بازپیرایی آن همت گماشتند و در سال‌های اخیر مجدداً اقداماتی روی بنای امامزاده صورت گرفته که خطوط و نقوش قدیمی را به طور کل پنهان کرده است.

وی اضافه می‌کند: در میان این بقعه، صورت قبری به بلندی ۱.۲۵ و عرض ۱.۲۵ و طول ۲.۵۰ متر قرار دارد و اطرافش کاشی‌کاری شده و قبل از مرمت‌های اخیر بیش از یک متر از آن زیر خاک بوده است. از حیث ویژگی‌های معماری ساختمان امامزاده سیدغیاث‌الدین، بسیار ساده و بی‌پیرایه و شامل یک اتاق، چهار گوشه‌ی منتظم بزرگ و همچنین دارای مقرنس‌های گچ‌ اندود است.

معاون سابق میراث فرهنگی یزد در مورد دیگر جزئیات این بنا می‌گوید: سطح گنبد با آجرهای مربع‌شکل پوشیده شده و حدود سه متر از ارتفاع و ساقه گنبد گچ اندود شده است.

ساشا ریاحی‌مقدم، پژوهشگر دکتری مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی و مدرس دانشگاه در مورد ارزش‌های میراث معماری مجموعه‌ی مهرپادین به عنوان خاستگاه سرزمین خورشید یاد و در خصوص حمام این مجموعه بیان می‌کند: حمام مهرپادین یکی از قسمت‌های این مجموعه است که در فاصله‌ی اندکی از ورودی مسجد جامع و امامزاده قرار دارد و از لحاظ ساماندهی عناصر و فضاهای حمام ایرانی در نوع خود قابل توجّه است.

وی ادامه می‌دهد: ساختمان وضع موجود حمام، مربوط به دوران قاجاری است ولی با کمی دقت و مطالعه بیشتر می‌توان حدس زد که بنای اولّیه آن به زمان پیش از قاجاریه باز می‌گردد.

وی اضافه می‌کند: معمولاً حمام‌هایی که دارای یک مجموعه فضایی هستند، به طور ساعتی برای زنان و مردان مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین حمام‌های موجود در بازارها اغلب فقط مردانه بوده ولی حمام تاریخی مجموعه مهرپادین دارای دو بخش مجزا برای استفاده خانم‌ها و آقایان در طول روز بوده است.

ریاحی‌مقدم با بیان این که حمام کوچک‌تر به آقایان اختصاص داشته و حمام بزرگتر مختص خانم‌ها بوده است، می‌گوید: حمام کوچکتر(مردانه) دارای یک در چوبی است و یک راه‌ پله‌ی نیم مدور، امکان دسترسی به سربینه یا همان رختکن را فراهم ساخته است، فضای سربینه (رختکن) دارای طاقچه‌های متعددی است و در وسط آن یک حوض آجری هشت ضلعی با اندود سیمان به عمق حدود یک متر و پاشویه قرار دارد و از روزن پوشش گنبدی خود نور می‌گیرد.

وی ادامه می‌دهد: دور تا دور سربینه، سکوهایی جهت پهن کردن اسباب و رخت مشتریان تعبیه شده و در زیر سکوها فضاهای کوچک کنگره‌ای به منظور قرار دادن کفش استحمام کنندگان ساخته شده است.

این کارشناس میراث فرهنگی با بیان این‌که با یک اختلاف سطح جزئی و از طریق میاندر می‌توان به گرمخانه یا محل شست‌وشو رسید، تصریح می‌کند: فضای میاندر معمولاً راهرویی با پیچ و خم است که سربینه را به گرمخانه متصل می‌کند و دمای بدن را متعادل می‌کند، گرمخانه‌ی حمام مردانه فضایی به ابعاد ۲.۹۰ در ۴.۵ متر با سقف کوتاه گنبدی به ارتفاع حدود ۲.۷۰ متر و دو نورگیر است که هر نورگیر متشکل از دهانه‌ی هفت کوزه‌ی سفالی است.

وی با بیان این‌که در دور تا دور این بخش به تناوب یک طاقچه بلند و یک طاقچه کوتاه تعبیه شده و در کنار آن حوض کوچکی به عرض حدود یک متر وجود دارد، می‌گوید: خزینه امروزه جای خود را به دوش‌ها در قسمتی پائین‌تر از سطح گرمخانه داده، به طوری که پوشش آن هم سطح کف فعلی کوچه مجاور آن است.

وی در مورد ویژگی‌های دیگر این حمام تاریخی می‌گوید: ابعاد آجرهای به کار رفته در ساخت این حمام بسیار متنوع است که مرمت بنا در دوره‌های مختلف را نشان می‌دهد، حمام بزرگتر که جهت استفاده زنان بوده تا چندی پیش فعالیت داشته و از نظر فضایی، تفاوت عمده‌ای با حمام کوچکتر ندارد.

وی ادامه می‌دهد: پس از در ورودی و هشتی، سربینۀ این حمام دارای پلان هشت ضلعی است و مانند حمام کوچکتر در وسط آن یک حوض هشت ضلعی به عمق حدود ۵۰ سانتی‌متر با اندود گل و آهک ساخته شده و پیرامون این حوض پاشویه‌ای به عرض ۲۰ سانتی‌متر تعبیه شده است.

ریاحی‌مقدم با بیان این‌که کف گرمخانه چهار پله پائین‌تر از سربینه است و به وسیله یک دالان باریک (میاندر) به این فضا وصل شده است، تصریح می‌کند: در جانب شرقی آن یک خزینه و در دیواره‌ی جنوبی آن فضایی دیده می‌شود که مجرای عبور و کنترل آب خزینه بوده است.

وی با بیان این‌که آب مورد نیاز این حمام نیز از قناتی موسوم به مهرپادین تامین می‌شده است، می‌گوید: حمام مهرپادین دارای یک کتیبه از سنگ مرمر است که محتوای آن به این شرح می‌باشد؛ «کلیات عمرانی اردوی شماره دو مهریز تابستان ۲۵۳۷» که منظور از اردو، گروه‌های مرمت دانشجویی است.

یکی از دیگر بخش‌های این مجموعه تاریخی آب انبار مهرپادین است، ریاحی مقدم در مورد این بخش از مجموعه تصریح می‌کند: ساختمان آب انبار مهرپادین در جانب شمالی شبستان مسجد جامع این مجموعه قرار گرفته، تنها آب انبار موجود در محلۀ مهرپادین است و تمام ساکنان محلات کوچکتر هم از این آب انبار استفاده می‌کردند.

وی ادامه می‌دهد: البته پایاب یا پاکنه‌هایی در برخی از گذرهای محلات مهرپادین جهت تامین آب مورد نیاز ساکنین تعبیه شده است. سردر ورودی آب انبار آجری بوده و دهانه‌ی بزرگ ورودی آن ۳.۳۰ متر، پهنای دهانه‌ی راه پلکانی آن ۱.۸۰ متر و بلندای ورودی آن ۲.۳۰ متر است.

این فعال میراث فرهنگی با بیان این که از طریق ۳۵ پله که دوتای آن عریض‌تر است و احتمالاً به منظور یک توقف و مکث کوتاه بوده، می‌توان به مخزن آب یا پا شیر دسترسی یافت، می‌گوید: جرز یک دیوار خشتی و تخریب شده در ارتفاع حدود ۲ متری ورودی آب‌انبار نشان می‌دهد که کوچه مقابل ساختمان در گذشته به صورت ساباط (پوشیده با طاق) بوده است.

وی ادامه می‌دهد: خشت‌های قدیمی آن به ابعاد ۷×۳۰ ×۳۰ سانتی‌متر و آجرهای به‌کار رفته در بنا ۴×۲۳×۲۳ سانتی‌متر و اندود آن از گچ و خاک و ملات بین آجرها گل آهک است. در طرفین ورودی سکوهایی به منظور استراحت موقّت اهلی ساخته شده که به آن «تقّا» یا «پیرنشین» می‌گویند.

این فعال میراث فرهنگی تصریح می‌کند: عمق آب‌انبار از اولین پله ورودی تا پا شیر حدود ۱۷ متر است و چهار بادگیر با اندود کاهگل دارد. گنبد و بادگیرها بر روی سکوی مدور آجری ساخته شده‌اند و قطر پوشش گنبدی حدود ۱۰ متر است.

ریاحی‌مقدم به حسینیه مهرپادین به عنوان یکی از دیگر بخش‌های این مجموعه اشاره می‌کند و می‌گوید: در جانب غربی مسجد جامع کوچه‌ای سنگ فرش است که بخش عمده آن تخریب شده و از میان این گذر جوی باریکی می‌گذرد که در اطراف آن چند درخت توت و چنار قدیمی قرار دارد.

وی اضافه می‌کند: این جوی، مسیر قنات مهرپادین است که روگذر می‌شده و از جلوی ورودی مسجد به سوی آب انبار و آسیاب می‌رفته است، در حال حاضر در این مسیر آب چاه جاری می‌شود، بنای حسینیه که نام کنونی آن «حسینیه ارشاد» است، در ضلع غربی مسجد و جوی آب قرار دارد. طبق نظر کارشناسان قدمت اولیه این ساختمان به همان دوران آل مظفر و هم زمان با ساخت مسجد باز می‌گردد.

این فعال میراث فرهنگی با بیان این‌که با مطالعه‌ی بیشتر در شالوده‌ی ساختمان و نقش‌های موجود در دیواره‌های خارجی بنا می‌توان حدس زد، پیشینۀ این ساختمان کهن‌تر است، می‌گوید: شکل پلان حسینیه‌ی فعلی چهار ایوانی با میانسرای مرکزی است ولی در گذشته این بنا یک ساختمان تدافعی بوده و پیش از ساخته شدن قلعه مهرپادین در کشتخوان‌های دشت توده، این بنا قلعه دفاعی محله‌ی مهرپادین بوده است.

وی با بیان این که ساختار فضایی قلعه پس از ساخت حسینیه به طور کلی از بین رفته و اکنون بنایی عظیم با چهار ایوان، دو ورودی و حجره‌هایی در دو اشکوب در ایام محرم پذیرای عزادارن حسینی است، می‌گوید:  ارتفاع باقیمانده‌ دیوار بیرونی خشتی آن حدود ۱۵ متر است و نقوش و تیرکش‌هایی در قسمت بالای آن دیده می‌شود البته ابعاد خشت‌های بکار رفته در ساخت آن حدود ۱۰×۲۴×۲۹ سانتی‌متر است.

ریاحی‌مقدم از بخش دیگر مجموعه تاریخی مهر پادین مهریز با عنوان بازارچه و آسیاب یاد می‌کند و می‌گوید: در پیرامون مجموعه فوق، بناهای دیگری چون آسیاب و بازارچه وجود داشته که به دلیل تعریض خیابان‌های مجاور از بین رفته‌اند.

وی اضافه می‌کند: آسیاب بزرگ مجموعۀ مهرپادین به طور کلی در زیر خیابان مدفون شده و تنها یادی از بزرگی و عظمت آن در خاطرات ساکنین کهنسال محله باقی مانده است ولی از بازارچۀ روبروی مسجد جامع تعداد کمی حجره باقی است که بدون عملکرد تنها یادی از بازارچه کهن و داد و ستد را تداعی می‌کند.

وی تصریح می‌کند: وقتی از آسمانه و گنبد مسجد جامع به بازارچه و پوشش ساختمان‌های مخروبه سمت دیگر خیابان جدیدالاحداث نگاه می‌کنیم کاملاً توالی سقف‌های گنبدی در پی یکدیگر قابل مشاهده است.

معاون سابق میراث فرهنگی استان یزد در خصوص مسجد جامع مهرپادین نیز تصریح می‌کند: پایه و اساس مسجد جامع مهرپادین مربوط به قرن هشتم هجری قمری و دوران آل مظفر است، این مسجد بنایی تک مناره با دو بخش تابستانه و زمستانه (گرمخانه یا شبستان) دارد که بخش زمستانه در ضلع شمال شرقی ایوان قرار دارد.

وی اضافه می‌کند: شبستان، ایوان و قسمت‌های دیگر به طور کامل مرمت و بازسازی شده است و دیگر نشانی از آثار قدیم آن اکنون به جای نیست، سردر ورودی مسجد آجرکاری شده و آرایۀ خاصی بر روی آن دیده نمی‌شود، منارۀ مسجد نیز در سمت چپ ورودی قرار دارد و بلندای وضع موجود آن حدود ۲۰ متر و قطر آن حدود ۳.۲۰ متر است، البتّه طبق روایات اهالی محلّه، ارتفاع مناره تقریباً دو برابر وضع موجود آن بوده است.

ریاحی مقدم با بیان این‌که ساختار بدنه این مسجد از خشت ساخته شده و سطح بیرونی با ملات کاهگل و آهک اندود شده است، می‌گوید: در کمر مناره، کتیبه‌ی بندواره‌ای از کاشی معرق به خط نسخ به فاصله پنج متر از زمین نصب شده است که متأسفانه قسمتی از آن ریخته است.

وی در خصوص آن‌چه از کتیبه تاریخی باقی مانده می‌گوید: «تَقَرب اِلی الله تعالی … الی حاج محمد بن …. عمل المحفوظ فی رجـ …». ظاهراً بانی منار و احتمالاً مسجد، و یا قسمتی از آن، محفوظ بن محمد بن الحاج الدّین علی است که قبر پسرش علی بن محفوظ بن محمد در مقبرۀ شیخ محمد در خانقاه میبد دیده شد و سنگ قبرش آنجا قرار دارد. به گفته اهالی در قسمت بالای کاشیکاری کتیبه‌ای وجود داشته که بر روی آن عبارت است: «عمل استاد محمد شجاع ‌بنا» نوشته شده که در حین مداخلات بازسازی و مرمت از بین رفته است. پایه مناره به ارتفاع حدوداً ۱.۲۰ متر دارای آجر چینی مدوّر است.

وی ادامه می‌دهد: در بدنه‌ی مناره منافذی جهت تأمین روشنایی و تهویه هوا وجود دارد، ساختمان مسجد به شیوۀ تک ایوانی بنا شده و گنبدخانه، ایوان، شبستان، میانسرا و دالان‌ها از اصلی‌ترین فضاهای آن به شمار می‌روند که ایوان و گنبدخانه در ضلع جنوبی قرار دارد، در فاصله‌ی بین ایوان و شبستان، میانسرای چهار گوشه‌ی نامساوی با ابعاد ۱۰.۷۰ × ۲۰.۵۰ متر قرار گرفته است.

وی تصریح می‌کند: پهنای جلوخان ایوان حدود ۸ متر و کاملاً ساده است، در اطراف صحن نورگیرهایی مشبک با استفاده از خشت ساخته شده و فضاهای دالان شرقی و غربی دو اشکوبه است که فضای اشکوب بالایی به زنان اختصاص داشته است، محراب مسجد بسیار ساده بوده و به طور کامل و بازسازی شده و در طرفین آن دو فضای کوچک وجود دارد که احتمالاً محل اعتکاف بوده است.

ریاحی‌مقدم در مورد دیگر جزئیات این بنای تاریخی می‌گوید: گنبد مسجد به صورت گردچین و آجری است و قطر آن ۱۳.۵ متر و بلندای آن حدود ۸ متر می‌رسد، مسجد زمستانه یا گرمخانه با همان پلان و فرم اصیل شبستانی موجود بوده که در ظاهر کاملا بازسازی شده است البته زیلوهای نفیس و زیبایی وقف این مسجد شده است.ایسنا نوشت، مجموعه ابنیه تاریخی مهرپادین شامل مسجد جامع (زمستانه و تابستانه)، قلعه، حمام، آب‌انبار، حسینیه، بازارچه و تعداد زیادی خانه‌های قدیمی خشتی با نورگیر و بادگیرهای زیباست ولی افزایش تعداد ساکنین، تحولات اجتماعی، فرهنگی و نیازهای زندگی در دوران معاصر باعث از بین رفتن بخش عظیمی از بافت با ارزش کوچه باغی در مهرپادین شده است.