ثبت جهانی بازار اراک؛ شاید وقتی دیگر
تصویب پرونده ثبت جهانی بازار اراک، منوط به حذف دخل و تصرف‌هایی است که اصالت بنا را تحت تأثیر قرار داده است.
بازار سرپوشیده اراک ازجمله آثار تاریخی شاخص در کشور است که در سال‌های اخیر قرارگرفتن آن در فهرست میراث‌جهانی یونسکو مورد توجه مسئولان استانی و کشوری قرار گرفت، اما بروز مشکلات مختلفی تا این لحظه مانع از تحقق این موضوع شده‌است. این بنا با وجود اینکه یک اثر تاریخی محسوب می‌شود، پس از گذشت سال‌ها همچنان کارکرد اقتصادی و اجتماعی خود را حفظ کرده و مردم و کسبه شهر در گذرها و کارونسراهای بازار، مشغول خرید و فروش هستند.
در انتظار مرمت اساسی
«علی غلامی» یکی از کاسب‌های بازار است که به خبرنگارهمشهری می‌گوید: قسمت‌هایی از بام و دیوارهای این بنا نیازمند مرمت جدی است و با آغاز بارش‌های زمستانی دکان‌داران نگران ریزش بنا هستند. این موضوع درحالی‌است که به‌دلیل قدمت و اهمیت بنا، مالکان و کاسب‌ها اجازه ندارند با روش‌های معمولی، دست به مرمت مغازه‌های خود بزنند. برای مثال نمی‌توان از مصالحی مانند تیرآهن برای مرمت سقف دکان‌ها استفاده کرد، یا استفاده از ایزوگام برای تعمیر بام خلاف مقررات سازمان میراث فرهنگی است.
وی می‌افزاید: همه ما ضرورت رعایت چنین مقرراتی را درک می‌کنیم، اما اینجا محل کسب ماست، با کوچک‌ترین اتفاقی، جان و مال ما به خطر می‌افتد. اداره‌کل میراث‌فرهنگی هم با اعتبارات محدودی که دارد، کارهای خوبی انجام می‌دهد و در زمستان‌ها با نصب داربست، مانع از بروز حوادث خطرناک می‌شود، اما این راهکارها، موقتی است. بازار سرپوشیده نیازمند یک مرمت اساسی است.
غلامی همچنین با اشاره به ظرفیت‌های اقتصادی بازار سرپوشیده اراک، عنوان می‌کند: این فضا اگر مورد توجه قرار گیرد، با رونق خوبی مواجه خواهد شد؛ وگرنه به‌تدریج دچار رکود می‌شود. بیشتر دکان‌داران از بازاریان قدیمی اراک هستند و اجاره‌بهای این مغازه‌ها با توجه به مشکلات موجود، برای فروشندگان صرفه اقتصادی ندارد. یکی از مشکلات ما، ممنوعیت نصب سامانه گازکشی است. با وضعیت کنونی این موضوع احتمال آتش‌سوزی و خطر را افزایش خواهد داد. درحال‌حاضر تنها یکی از گذرهای بازار سامانه گازکشی دارد و بقیه دکان‌داران زمستان را در سرما سپری می‌کنند.
ویژگی‌های منحصربه‌فرد معماری
بنای اولیه بازار اراک در اوایل قرن ۱۳هجری‌قمری به دست حاکم وقت اراک، یعنی سپهدار اعظم که نام مسجد و مدرسه‌ای در بازار به نام اوست، گذاشته شده است، اما مجموعه بازار اراک که امروز شاهد آن هستیم، با مسجد، مدرسه، آب انبارها، گذرها و کاروانسراهایی که دربرگرفته، بیش از ۲۰۰سال پیش و در زمان فتحعلی‌شاه قاجار به دست «یوسف‌خان گرجی» ساخته شد.
این بنا بخشی از قلعه سلطان‌آباد است که نقشه آن ازسوی فردی فرانسوی به نام «پروسکوریاکف واوکرانوویچ» طراحی شده و دارای مرکزیتی به نام چهارسوق است و از ۴جهت به دروازه‌های قدیمی شهر متصل می‌شده‌است. این بنای تاریخی، تنها بازاری است که مسیرهای آن به شکل منظم در یک راستای مستقیم قرار دارد و برخلاف دیگر بازارهای ایران، در مسیری آزاد و منحنی شکل نگرفته. در واقع راسته بازار با گذرهای متعددی که آن را قطع می‌کند، اساس بافت شطرنجی شهر سلطان‌آباد قدیم را می‌ساخته است.
در ساخت این مجموعه بیشتر از آجر استفاده شده و ملات گچ، آهک و خاک‌رس نیز مکمل بنای بازار هستند و برای استحکام بنا از تیرچه چوبی استفاده شده‌است. در پای ستون‌ها، صفحات و ورق‌های منجمد مسی و سربی استفاده شده‌است. به‌دلیل معماری خاص بازار، هوای داخل بازار در زمستان گرم و متبوع و در تابستان با وجود سر پوشیده بودن بسیار خنک است.
موانع ثبت‌جهانی
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی با اشاره به تهیه پرونده ثبت جهانی برای این بازار، تحقق این موضوع را منوط به تحقق عواملی ازجمله حذف دخل و تصرف‌هایی که اصالت بنا را تحت تأثیر قرار داده است و مواردی از این دست می‌داند.
به‌گفته «مصطفی مرزبان» با توجه به لزوم حذف دخل و تصرف‌ها و حذف پل خیبر در محدوده بازار، که منظر این بنای تاریخی را تحت‌الشعاع قرار داده، پیش‌تر مطرح شده بود که این موضوع در بررسی‌های مختلفی که ازسوی مدیریت شهری اراک صورت گرفته، فعلا به تعویق افتاده‌است.
وی دراین باره به خبرنگارهمشهری می‌گوید: برای ثبت جهانی یک اثر، ابتدا مطالعات لازم در قالب پرونده موقت انجام می‌شود که این موضوع در دست اقدام است. ثبت‌جهانی بازار زمینه‌ساز نظارت بین‌المللی بر حفاظت و مرمت بازار شده و بسترساز دریافت برخی کمک‌های بین‌المللی در این زمینه خواهد بود.
مرزبان اظهار می‌کند: در سال‌مالی جاری ۴۰۰میلیون تومان اعتبار از محل اعتبارات استانی به مرمت بازار اختصاص یافته است، که برای مرمت بخش آسیب دیده بازار به‌ویژه گذر چهارسوق به سمت خیابان حصار، هزینه شد. همچنین ۳میلیارد تومان از محل مساعدت مالی شهرداری اراک به حفاظت و مرمت بازار تاریخی اراک اختصاص یافته که شرح عملیات لازم ضمن تعیین نقاط حادثه‌خیز، برای انعقاد قرارداد با پیمانکار ذیصلاح، در اختیار شهرداری اراک قرارگرفته است.
کمبود اعتبار برای مرمت
وی ادامه می‌دهد: موانع مهم در راه مرمت بازار در درجه اول کمبود اعتبارات است و در درجه دوم عدم مشارکت مالکان و یا سایر بخش‌های دولتی همچون اداره کل اوقاف و امور خیریه و… است اجرای داربست‌ها در بعضی نقاط آسیب دیده، طی سال‌های گذشته به منظور ایجاد اقدامات حفاظتی بوده و در سال جاری از محل اعتبارات فوق نقاط آسیب دیده بازار مرمت می‌شود.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی در خصوص مشکلات کاسب‌ها در روزهای سرد توضیح می‌دهد: سیستم گازرسانی به عنوان یک آسیب و خطر بالقوه برای بازار محسوب می‌شود و یکی از نکات مهم و ضروری برای بازار جمع‌آوری سامانه لوله‌کشی و استفاده از سیستم گرمایشی جایگزین مناسب با فضای بازار است.
مرزبان با بیان این که برای مرمت بازار هیچ گونه ممنوعیتی وجود ندارد می‌افزاید: برای انجام مرمت بنای مغازه‌های بازار مجوز تعمیرات صادر می‌شود که مبتنی بر اصول و مبانی نظری مرمت بناهای تاریخی است. مرمت‌های غیر اصولی و مغایر با ضوابط حفاظت و مرمت بناهای تاریخی باعث ایجاد آسیب و کم شدن عمر بنای تاریخی خواهد شد، بنابراین پیروی از دستورالعمل‌های مرمت برای کاسب‌ها ضروری است.
بازار ناایمن
مسائل بازار اراک فقط به مرمت و ثبت‌جهانی آن محدود نمی‌شود؛ این بازار ازنظر کارشناسی ایمن نیست و نیاز است مخاطرات و تهدیدهایی که کارشناسان هشدار می‌دهند رفع شود.
رئیس سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری اراک نیز در گفت‌وگو با همشهری اظهار می‌کند: کارشناسان پیشگیری سازمان آتش‌نشانی به‌صورت منظم و دوره‌ای از بازار سرپوشیده بازدید می‌کنند و ایمنی مجموعه بازار و دیگر مراکز تجاری را مورد رصد و پایش قرار می‌دهند. در سال‌های گذشته اقدام‌های خوبی در زمینه ایمن‌سازی راسته‌های بازار صورت گرفته، اما در سراها و کاروانسراها به‌دلیل تغییر کاربری‌های رخ داده و تبدیل شدن به انبار کالا، خطرات زیادی وجود دارد.
«مسعود آقازیارتی» عنوان می‌کند: تجمع ضایعات، ناایمن بودن پرتگاه‌ها، گازکشی‌ها و انشعاب‌گیری‌های غیراصولی و نا ایمن، سیم‌کشی‌های نامنظم و غیراستاندارد ازجمله ناایمنی‌های بازار سرپوشیده است که ازسوی کارشناسان، مستندسازی و به مراجع مربوط اعلام و هشدار داده شده‌است. وی درباره تعبیه سامانه گرمایشی مناسب برای بازار توصیه می‌کند که استفاده از وسایل گرمایشی بدون شعله و سامانه حرارت مرکزی، بهترین گزینه برای این موضوع است.