زندگی جاری بازار جهانی تبریز در روایت تاریخ‌نگاران
تعدد و تنوع کاربری‌ها، نحوه سازمان‌دهی فضاها، شبکه معابر داخل بازار و اتصال به شبکه‌های شهری و غیره از نکات بسیار مهم بازار تبریز به شمار می‌آیند که همیشه در دوره‌های مختلف تاریخی و حتی در زمان معاصر نیز با انعطاف‌پذیری بالا جوابگوی بسیاری از نیازهای ساختاری و فضایی یک مرکز تجاری بوده است. کل مجموعه با اقدامات میراث‌فرهنگی استان و حمایت کسبه و اصناف به مرور زمان مورد مرمت قرار گرفته و هم اکنون با ساخت‌وسازهایی که در اطراف بازار انجام شده با کارآیی نسبتا بالایی به زندگی ادامه می‌دهد.
بازار کنونی تبریز مربوط به اواخر زندیه (یعنی از زلزله‌ای که در سال ۱۱۹۳ ه.ق روی داد) و عصر قاجار است و در زمان عباس میرزا که تبریز ولیعهد نشین و دارالسلطنه کشور بود سراها، تیمچه‌ها و بازارهای عالی تازه‌ای در این مجموعه احداث شد.
اما بازار تبریز در دوره‌های مختلف تاریخی دستخوش تغییرات بسیاری بوده و مخاطرات بسیاری را از سر گذرانده است. در این مجال کوتاه سعی بر این است که بازار تبریز را از زبان مسافران و رهگذران تاریخ به تماشا بنشینیم و گذشته بازار را در دوره‌های مختلف بررسی کنیم.
تبریز به علت دروازه دنیای شرق و غرب بودن، مرکز مبادله کالاهای بازرگانی کشورهای اروپایی و آسیایی بوده و خود نیز بنا به مقتضیات جغرافیایی، محصولات کشاورزی و صنعتی فراوان داشته که به اقصی نقاط دنیا صادر می‌کرده است، این معاملات موجب شد تا بازارها و مراکزی برای مبادله و فروش کالاهای گوناگون شرقی و غربی داشته باشد، به همین دلیل اکثر مورخان، جغرافی نویسان و جهانگردان اسلامی و خارجی مطالب جالبی درباره کالاها و وضع بازرگانی و بازارهای تبریز نوشته‌اند.
جهانگرد فرانسوی ژان شاردن (۱۷۱۳م – ۱۶۴۳م)
ژان شاردن جهانگرد فرانسوی درباره تبریز می‌نویسد: «…. تبریز شهر مستعد و بزرگی است. از نظر وسعت و استعداد دومین شهر ایران محسوب می‌شود. این شهر دارای ۱۵۰۰۰ خانه، ۱۵۰۰۰ دکان و مغازه، ۲۵۰ مسجد، ۳۰۰ کاروانسرا و ۵۵۰۰۰۰ نفر جمعیت دارد. در تبریز عمارات و قصرهای عالی ندیدیم، لکن بهترین و باشکوهترین بازارهای آسیا را در این شهر یافتیم.
دکان‌ها و حجره‌ها از هم مجزا بوده و در کوچه‌های دالان مانند دراز و پهن و بلند و سرپوشیده به بلندی ۵ پا واقع شده‌اند که مجموعه آنها بازار را تشکیل می‌دهند و فوق‌العاده زیبا، خوش‌منظر و تماشایی است.
این بازار قلب شهر را تشکیل می‌دهد، منازل و خانه‌ها در خارج بازار ساخته شده‌اند.
انبوه جمعیت و اجناس بازرگانی که در بازار انباشته شده‌اند بسیار جالب و دیدنی بوده، به طور حیرت‌آوری ابهت و جلال بازار را نمودار می‌سازند.»
ابن‌بطوطه، نویسنده و جهانگرد مراکشی
ابن‌بطوطه در سفرنامه خود از وفور نعمت و عظمت بازارها به ویژه از بناهای تاریخی همچون عمارت شنب غازان و ارک علی شاه به عنوان آثار منحصر به فرد دوره خویش یاد کرده و اذعان دارد که از دیدن بازار تبریز غرق حیرت و تعجب شده است. او در بازدید از بازار طلا و جواهر که در آن زمان قیصریه نام داشت و در سال ۱۴۰۲ م (۸۰۵ هجری قمری) به فرمان شاه اوزون حسن بنا شده، چنین می‌نویسد:
«وقتی به بازار جواهریان رفتم، بسکه از انواع جواهرات دیدم، چشمم خیره گشت. غلامان خوشگل با جامه‌های فاخر، دستمال‌های ابریشمین به کمربسته پیش خواجگان ایستاده بودند و جواهرات را به زنان ترک نشان می‌دادند. زنان در خرید جواهر از یکدیگر سبقت می‌جستند.»
هم اکنون مرکز فروش طلا و جواهرات در بازار تبریز، بازار امیر نام دارد و از راسته طویلی از مغازه‌ها تشکیل شده است، در ضلع شرقی آن تیمچه امیر یکی از باشکوهترین تیمچه‌های مجموعه بازار تبریز قرار گرفته است. بنای تیمچه را به میرزا محمد خان نظام زنگنه نسبت می‌دهند که در زمان نائب السلطنه عباس میرزا ولیعهد فتحعلی شاه به مقام امیر نظامی رسید، بعد از گذشتن از تیمچه امیر وارد حیاط بزرگی با درختان کهن می‌شویم که بنایی دو طبقه در دورتادور حیاط شکل گرفته‌اند و شامل کارگاه‌های جواهرسازی هستند.
راسته‌های معروف بازار تبریز عبارت‌اند از بازار امیر، بازار کفاشان، بازار حرم‌خانه، راسته‌بازار، یمن دوزان، بازار حلاجان، قیز بستی بازار، بازار کلاهدوزان، دلاله زن بازار، بازار صادقیه، بازار مسگران، بازار حاج محمد حسین، بازار مشیر، بازارچه دوه چی، بازار صفی، بازارچه خیابان و چند بازار دایر و مرتب دیگر. بزرگترین گنبد بازار، گنبد تیمچه مظفریه است که هم‌اکنون یکی از مراکز بزرگ فرش در ایران محسوب می‌شود.
مادام دروتی اسمیت Druti Esmit از مستشرقان معروف فرانسه
مادام دروتی در سفری که در سال ۱۳۴۰ به تبریز داشته، در کتاب خاطراتی از شرق بازار تبریز را چنین توصیف کرده است:
« …. سقف بازار با طاقهای آجری مرتبی پوشیده شده بود و در فواصل معین دارای روزنه‌های شیشه‌ای بزرگی هستند که حتی در روزهای ابری نیز فضای تیره داخل بازار را روشن می‌سازند. همه جا تا چشم کار می‌کرد، مغازه بود. ما برای تماشا به راه افتادیم. قریب ۵۰ دکان فقط کت و شلوار مردانه و لباس‌های دیگر و پارچه می‌فروختند. ده‌ها مغازه کفاشی وجود داشت که روی هر سه دیوار آن ردیف‌های کفش به اندازه‌ها و شکل‌های مختلف آویخته شده بودند علاوه بر این اجناس و لوازم خانه نیز در بازار عرضه می‌شدند. پتوهای پشمی، زیلوهای زبر ترک، شیرینی، میوه و انواع ادویه در کیسه‌های دهان باز هوای بازار را معطر می‌ساختند…»
در بازار تبریز علاوه بر کاروانسراها، حجره‌ها، تیمچه‌ها، بازارچه‌ها، در داخل و یا در جنب آن چند مسجد و مدرسه طلاب بنا شده‌اند و مهم‌ترین آنها مسجد جامع تبریز است که در دوران صفوی بر روی ویرانه‌های مسجد جامع زمان سلجوقیان بنا شده است درازای مسجد ۶۷ متر و پهنای آن به ۱۴٫۵ متر می‌رسد. تزیینات کاشی‌کاری در این مسجد دیده نمی‌شود، فقط کتیبه‌های برجسته به خط ثلث عالی در ۱۵ سطر مربوط به سال ۱۵۶۴ ه.ق نوشته استاد علاءالدین محمد تبریزی، خوشنویس دوران صفوی، به چشم می‌خورد.