رازهای پنهان در بقعه بی‌بی‌مریم قشم
بقعه بی‌بی مریم (پیر تم سنیتی) در روستای تم سنیتی در جوار منطقه توریان بقعه پیر (زیارت) واقع‌شده که بنای موجود نیمه‌مخروبه آن در همین حالت هم زیبا و دل‌فریب است.
این بقعه از مهم‌ترین بقاع تاریخی جزیره قشم محسوب می‌شود. پلان آن چهارضلعی و در فراز آن گنبدی کروی با لاشه‌سنگ آهکی و مرجانی با ملاط ساروج و گچ ساخته‌شده است. درون بنا قبری تعبیه‌شده است، که مردم آن را پیرتم سنتی یا مقبره بی‌بی مریم می‌نامند. شیوه ساخت آن مشابه بقاع متبرکه تاریخی جنوب ایران است و قدمت آن را با توجه به نوع معماری می‌توان با مقابر قرن هفتم و هشتم هجری قمری هم‌دوره دانست. تزئینات گچ‌بری داخلی بنا با کاربندی دقیق مقرنس در نوع خود بسیار باارزش، و زیبایی خاصی به این بنا داده است.
بنای موجود با گنبد کروی ضربی که با لاشه‌سنگ‌های مرجانی و ملاط ساروج درهم شده‌اند، در نمای ظاهر نشان از فرم معماری دوره سلجوقیان دارد. داخل مزار هشت‌گوشه و هر گوشه تاقچه‌بندی شده است. بنا با مصالح قلوه و لاشه‌سنگ و ملاط ساروج ساخته‌شده که شیوه‌ای پارتی – ساسانی است. گرداگرد گلوگاه گنبد گچ‌بری‌های گوشواره‌های زیبا از جنس ساروج به چشم می‌خورد. ورودی مزار، دری کوتاه و تنگ و کوچک است و مرقد پیر در سطح پایین‌تر از زمین قرارگرفته که نشان‌دهنده این است که شاید پیش از دوره سلجوقیان و قبل از زمانی که پیر را در آنجا به خاک بسپارند این بنا معبد مهری و محل نیایش بغ مهر یا میترا بوده باشد (حفاری‌های بعدی این نکته‌ها را روشن خواهد کرد).
در اطراف بقعه پیر، گورهای فراوانی است که از دوره‌های مختلف اسلامی به‌جامانده‌اند. روی سنگ گورها انواع خطوط اولیه اسلامی (ازجمله خط کوفی) و خطوط دوران پیشرفته و هنری خطوط اسلامی – مثل نسخ و ثلث – بسیار مرغوب از سده ۹ تا ۱۱ هجری به چشم می‌خورد که اکثراً در اثر خوردگی به‌وسیله آب باران در حال انهدام‌اند یا منهدم و خراب‌شده‌اند.
درِ کوتاه بقعه پیر رو به گورستانی وسیع و باصفا باز می‌شود که بر روی مزارهای آن گل کاکتوس کاشته‌اند. بوته‌هایی که از حدود آبان ماه تا اردیبهشت‌ماه هرسال غرق گل‌های سرخ‌رنگ و زیبا هستند. از قرائن معلوم است که در این محل یک شهر پرجمعیت وجود داشته است زیرا اکثر خاک‌های عادی زیر پا پر است از کاشی‌ها و سفال‌ها و آثار باستانی خردشده که خود حدس دو بار یا سه بار زلزله خیلی شدید را در این منطقه تأیید می‌کند و یا اگرنه زلزله که ویرانگری جنگ و کوبیدن آبادی بر سر مردم آن.
نام تم سینیتی یا طم صنیتی (به روایت بعضی کتب) در حقیقت باید نامی باشد که اسپانیایی‌ها به بقعه پیر داده و احتمالاً تغییریافته Tomb Saint یا Saint Tomp (مقبره مقدس) است.
مصالح استفاده‌شده در بنای تاریخی بی‌بی مریم (پیر تم سنیتی):
سنگ: بیشترین و اساسی‌ترین مصالح در این بنا سنگ‌های آهکی (مرجانی) و لاشه‌سنگ‌های رودخانه‌ای هستند. سنگ‌های مرجانی که در کارخانه‌ها منظم دریا ساخته‌شده‌اند در پی و دیوارها و جرزها و گنبد استفاده‌شده است.
چوب: از تیرهای چوبی (تنه درخت جنگلی) برای پوشش سقف فضای ورودی و نعل درگاه و در ورودی استفاده‌شده است.
گچ: نوع گچ نیم کوب و این گچ دارای ویژگی و خواص مقاوم است و رنگ آن زرد کم‌رنگ و درشت‌دانه بودن آن در پخت سنتی به‌صورت نیم کوب یا نیم‌پز قابلیت آن را دارد که در نما و در معرض تابش آفتاب و وجود رطوبت و بارش مستقیم مقاومت زیادی را دارا است که دراندود تزیینات گچی داخلی و خارجی بنا استفاده‌شده و همچنین به‌عنوان ملاط برای ساخت دیوارها و جرزها و طاق گنبد مورداستفاده قرارگرفته است.
ساروج: از ملاط‌هایی با ترکیب آهک با توجه به شرایط اقلیمی منطقه ترکیب‌شده است و برای ساخت پی این بنا مورداستفاده قرارگرفته است.
گورستان قدیمی و قبور نفیس آن
در پیرامون بنای تاریخی بقعه پیرتم سنتی گورستان قدیمی به‌صورت پراکنده وجود دارد که بعضی از سنگ‌قبرهای آن بسیار نفیس و قدیمی است. معماری ساخت سنگ‌قبرها مطابق سنگ‌قبرهای تاریخی خاص منطقه جنوب ایران به شکل گهواره‌ای حجاری‌شده‌اند. قدمت بعضی از این سنگ‌قبرها به قرن ۷ و ۸ هجری قمری می‌رسد. خطوط این قبور با خط فارسی معربی و با خط ثلث و نسخ متناسب با معماری ساخت سنگ‌قبر حجاری و طراحی‌شده است. متأسفانه براثر فرسایش و آسیب‌های شدید شرایط جوی، اکثر این قبور آسیب‌دیده‌اند، و به‌سختی خطوط آن خوانده می‌شود. بر روی اکثر این قبرها آیاتی از سوره بقره (آیه‌الکرسی) نوشته‌شده، و بر سنگ‌های قائم دو طرف قبر اسم متوفی و تاریخ وفات آن‌ها نوشته‌شده است. و بعضی از این قبور به‌طور خاصی آیات دیگر قرآن مجید مانند «و قل الحمدالله الذی لم یتخذله ولد ولم یکن له شریک فی الملک ولم یکن له ولی من ذل و کبره تکبیرا» نوشته‌شده و در حاشیه آن با کلمات گهربار لااله‌الاالله و محمد رسول‌الله تزئین یافته‌اند.
مردم منطقه توریان قشم و روستاهای پیرامون مجموعه تاریخی بی‌بی مریم این مکان را بسیار مقدس و برای آن احترام خاصی ازنظر جنبه‌های اعتقادی و مذهبی قائل هستند. مردم منطقه این مکان را زیارتگاه خود می‌دانند، و پیرمردهای این منطقه هرکدام داستان‌های اعتقادی جالبی از پدران خود در خصوص این مجموعه مذهبی نقل می‌کنند.