سفر به قلعه پرتغالی‌های بندر کنگ
بندر کنگ یکی از بنادر تاریخی و تجاری و صیادی استان هرمزگان است که در سه دوره تاریخی آباد بوده است: عصر سلاجقه ایران، اتابکان فارس و صفویه. بندر کنگ به‌واسطه کار دریانوردی بسیار معروف بوده است. بندر کنگ بعد از شکست پرتغالی‌ها در جزیره قشم و هرمز، رونق گرفت و شاه‌عباس بنا به سیاستی که آغاز کرد، اجازه داد پرتغالی‌ها و هلندی‌ها در بندر کنگ اقامت کنند و مبادرت به ساخت تجارتخانه، قلعه و تأسیسات بندری و گمرکی نمایند.
قلعه (تجارتخانه) کنگ
بندر کنگ نیز همچون جزیره هرمز و قشم در خلیج‌فارس، زمانی در تصرف پرتغالی‌ها بود. اگرچه به نظر می‌رسد نحوه حضور پرتغالی‌ها در اینجا همچون حضور آن‌ها در جزایر دیگر نبوده است. بدین معنی که پرتغالی‌ها به‌وسیله جنگ و درگیری با نیروهای ایران در بندر کنگ مستقر نشدند. بندر کنگ در اواخر دوره صفویه مرکز تحولات خلیج‌فارس بود و پرتغالی‌ها با توجه به امنیتی که در بندر کنگ وجود داشت اقدام به ایجاد تجارتخانه کردند و ممانعتی از آزادی تجاری سایر کشورها در بندر کنگ هم به عمل نمی‌آوردند.
پس از شکست پرتغالی‌ها در سال ۱۶۲۲ میلادی، نظر به سیاست شاه‌عباس در خلیج‌فارس و برای دلجویی از بازرگانان آن‌ها، اجازه داده شد پرتغالیان (و هلندیان) در بندر کنگ تجارتخانه بسازند. اگرچه پیش از آن‌هم در طول یک قرن تسلط پرتغالی‌ها بر خلیج‌فارس، این بندر دارای حیثیت تجاری بود. درواقع بعد از سقوط هرمز پرتغالی‌ها از پس گرفتن این جزیره به‌کلی مأیوس شدند، با شاه‌عباس از در دوستی درآمدند و ازآنچه در سواحل ایران داشتند رسماً چشم پوشیده در عوض اجازه گرفتند در بندر کنگ تجارت‌خانه‌ای بسازند. اگرچه این تجارتخانه ویژگی‌ها و معماری یک قلعه را داشته است. بدین معنی که همه یا قسمتی از آن کاربرد یک قلعه نظامی را نیز داشته است.
محمدابراهیم کازرونی مأمور دربار محمدشاه قاجار در گزارش بازدید خود از بندرلنگه و کنگ می‌نویسد: بندر کنگ بندری آباد بوده است و اکنون نیز، آثار عمارات قدیم باکمال استحکام، کاروانسراهای دوطبقه و قلعه در کنار دریا برپا بوده که اکنون ستون‌ها و طبقات عمارات آن برقرار است و منشأ تعجب ناظرین می‌شود.
از ویرانه‌های قلعه و تجارتخانه پرتغالی‌ها در ساحل بندر کنگ، آثار دو ستون یکی به ارتفاع ۸ متر و دیگری تقریباً دو و نیم متر باقی‌مانده است (ستون کوچک در حال حاضر تخریب‌شده است) این دو ستون از سنگ تراشیده، گچ و ملاط ساروج درست‌شده‌اند. فاصله این دو ستون بازمانده تا دریا، حدود ۴۰ متر است. (البته امروز با توجه به مد دریا تقریباً در آب دریا قرار می‌گیرند) احتمالاً این دو، بدنه دیوار انتهایی با برج جانبی حصاری بوده‌اند و بی‌شباهت به ساختمان ته ستون‌ها، برج‌ها و دیوارهای قلعه پرتغالی‌های جزیره هرمز و قشم نیستند. معلوم است که این دوپاره ستون باقی‌مانده، آثار قلعه مستحکمی است که محل گمرک، بارانداز و تجارتخانه پرتغالی‌ها (و هلندی‌ها) بوده است.
در انتهای این ستون‌ها آثاری وجود دارد که نشان می‌دهد احتمالاً بالای این ستون قبلاً سقفی وجود داشته و یا با سنگ و ساروج به پایه دیگر متصل می‌شده است. به نظر می‌رسد این دو ستون، دوپایه جلویی و یا قسمتی از یک قلعه عظیم بوده‌اند که در این صورت امکان داشته بین این دو، دری وجود داشته است. در قسمت وسیع پشت این دو ستون آثاری به‌طور پراکنده وجود دارد که نشانه وجود یک قلعه بزرگ با تعدادی ساختمان درگذشته بوده است. در فاصله چندم‌تری دو ستون مذکور یک تپه کوچک دیده می‌شود که از سنگ و ساروج ساخته‌شده و ارتفاع آن از سطح زمین سه متر است و در کنار آن چاه آبی وجود دارد که به حوض آب چسبیده است. در اطراف این چاه چند ستون دیده می‌شود که نشان می‌دهد قبلاً در این قسمت ساختمان‌هایی وجود داشته است. اسماعیل رایین می‌گوید: این برج و قلعه دریایی، برج دیده‌بانی و محافظت دریا و بندر بوده است. (نوربخش ۱۳۵۹:۲۴۸). حدود دویست متری قسمت شرقی برج، سازه‌ای است فلش مانند که نوک آن به سمت دریا قرار دارد. احتمالاً از این سازه به‌عنوان سنگر استفاده می‌شده است. در قسمت غربی برج، یک سازه دایره‌ای شکل نیز که تقریباً یک متر از ارتفاع آن باقی‌مانده است نیز وجود دارد که احتمال دارد یک برج یا مخزن بوده است. سازه‌ای دیگر در همین محدوده است که رو به ساحل قرار دارد و احتمالاً قسمتی از استحکامات سنگر مانند قلعه پرتغالی بوده است.
برج داخل دریا
درست روبروی ستون‌های باقی‌مانده از قلعه پرتغالی‌ها در کنار دریا، به فاصله ۶۰ متر در ساحل دریا آثار برجی مدور با چهار مدخل ورودی و حفره‌های دیده‌بانی باقی‌مانده است. معلوم است که به علت نزدیکی به ساحل و قلعه ساحلی، راه ارتباطی پل یا معبر مانند بین قلعه ساحلی و این برج وجود داشته است. که آثار آن در عمق کم آب آشکار است. این برج مدور که سطح طبقه اول آن از کف دریا در حدود سه تا چهار متر ارتفاع دارد، تمام از سنگ سیاه و ساروج ساخته‌شده است. در ورودی آن به سمت خشکی است و در قسمت جلوی برج راه عبوری از سنگ سیاه ساخته‌اند که دارای هشت پله است.
قسمتی که رو به ساحل قرار دارد به شکل نیم‌دایره ساخته‌شده و قسمت روبه‌دریا از یک‌چند ضلعی بناشده است. ساختمان برج از سنگ سیاه و ساروج است. سنگ‌ها عموماً از سنگ لاشه است و برخلاف سنگ‌های کنگ که آهکی هستند به نظر از کوه‌های اطراف آورده شده‌اند. در سمت راست و چپ این برج هرکدام دو حجره کوچک ساخته‌شده‌اند که از داخل آن‌ها سوارخ‌هایی به سمت دریا و ساحل تعبیه‌شده است. در سمت چپ ورودی یک راهرو سنگ با دوازده پله وجود دارد که از آن‌ها می‌توان به طبقه دوم راه یافت. سقف حجره‌ها با توجه به آثار موجود، قوسی شکل بوده است که ارتفاع سقف تا کف حجره‌ها در حدود ۱/۶۰ متر است. بیشتر ساکنان کنگ و حتی بندرلنگه معتقدند که از این برج تا قلعه لشتان که در شش کیلومتری شمال غرب بندر کنگ قرار دارد یک‌راه زیرزمینی اسب رو به طول چهار کیلومتر وجود داشته که از این راه آذوقه و اسکله و سرباز به قلعه می‌برده‌اند. شاید قسمتی که از خارج به نظر می‌رسد پر است و راهی به داخل ندارد، مدخل همین راه زیرزمینی باشد که به‌طور ماهرانه‌ای از بیرون مسدود شده است.
در حدود ۳۰ سال قبل روبروی این برج در ساحل دیواری از سنگ و ساروج وجود داشت که از شرق به سمت غرب کشیده شده بود و حلقه‌های آهنی بزرگی به آن متصل بود که کشتی‌ها برای پهلو گرفتن از آن‌ها استفاده می‌کردند و طناب‌های خود را به آن حلقه‌ها می‌بستند.
برج و دیوار سنگی قلعه پرتغالی‌های بندر کنگ در سال ۱۳۷۷ به شماره ۲۲۳۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
منابع و مآخذ:
– اقتداری، احمد. ۱۳۴۸. آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج‌فارس و دریای عمان. تهران: نشر انجمن آثار ملی
– پازوکی، ناصر. ۱۳۷۶. استحکامات دفاعی در ایران دوره اسلامی. تهران: پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی.
– نوربخش، حسین، ۱۳۷۴، بندر کنگ شهر دریانوردان و کشتی‌سازان، چاپ دوم، ناشر مؤلف.
– نوربخش، حسین. ۱۳۵۹. بندر کنگ. بندرعباس: نشر ابن‌سینا.
– نوربخش، حسین. ۱۳۵۸، بندرلنگه در ساحل خلیج‌فارس. بندرعباس: اداره‌کل فرهنگ و هنر استان هرمزگان.
– کازرونی، محمدابراهیم، ۱۳۶۷، تاریخ بنادر و جزایر خلیج‌فارس: در زمان محمدشاه قاجار ۱۲۵۰ تا ۱۲۶۴ قمری، تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده، تهران.
– سدیدالسلطنه (کبابی)، محمدعلی۱۳۴۲. بندرعباس و خلیج‌فارس. تصحیح احمد اقتداری. تهران: نشر ابن‌سینا.
– گزارش طرح ساماندهی و مرمت قلعه کنگ، ۱۳۹۶، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان هرمزگان