مزار جام، جلوه‌گاه ۵ قرن معماری ایران
آن ناحیه به موازات رونق اقتصادی از توسعۀ علمی و فرهنگی نیز برخوردار بوده تا آنجا که «بوزجان»، مرکز ولایت جام توانسته است بزرگانی مانند «ابومنصور احمد بن محمد بوزجانی» (متوفی۳۸۶ه.ق)، «ابوالحسن محمد بن حسن بوزجانی» (متوفی۳۲۸ه.ق) و «ابوالوفای بوزجانی» یکی از بزرگ‌ترین نوابغ علوم ریاضی و نجوم سده چهارم ه.ق را به جامعۀ علمی جهان معرفی کند و پس از او نیز بزرگان دیگری مانند «ابوالقاسم سالار بوزجان» دومین وزیر طغرل سلجوقی، تاج الدین بن بهاءالدین متخلص به «پوربهای جامی» شاعر انقلابی و دردمند قرن هفتم ه.ق، نورالدین عبدالرحمن معروف به «جامی» و ملقب به «خاتم الشعراء همه چیزدان»، شاعر، موسیقی‌دان، ادیب و صوفی قرن نهم ه.ق و معین‌الدین علی‌بن نصیر تبریزی معروف به «قاسم انوار» شاعر قرن ۸ و ۹ ه.ق و «درویش علی بوزجانی» مورخ قرن دهم ه.ق در دامن خود پرورش دهد.
اما از میان خیل اندیشمندان و ادیبان و صوفیان، اندیشه و افکار یک نفر در وادی جام تاثیرگذارتر و ماندگارتر از بقیه شد و آن شیخ احمد جام ملقب به «ژنده پیل» بود که در سال ۴۴۰ه.ق در نامق ترشیز زاده شد و پس از طی زندگی پرماجرا در سال۵۳۶ه.ق در روستای «معد آباد» (تربت جام فعلی) به دیار باقی شتافت.
بنا به نوشته دکتر علی فاضل در مقدمه کتاب «مفتاح الجنٓات» جامی، شخصیت اسطوره‌ای و افسانه‌ای جامی بعد از مرگش شکل گرفت و مریدانش مانند «خواجه سدید محمد بن موسی غزنوی» کرسی او را بر طارم اعلا نشاند و در صفت انبیاء و رسل جایی به زحمت برایش باز کرد. عاشقان شیخ در کراماتش داستان‌ها گفتند که هر یک منشأ دگرگونی در شئون زندگی و فرهنگ مردم آن سامان شد. هر مدعی مرید شیخ بر خود لازم می‌دید که از اقصی نقاط به دیدار او و بعد از مرگش به زیارت مرقدش آید، آن جریان مردمی آن قدر قوی بود که توانست اشخاصی چون «سلطان سنجر سلجوقی»، «غیاث‌الدین کرت»، «امیر تیمور گورکانی» و پسرش «شاهرخ» را به زیارت او یا مرقدش سر افراز سازد، در حال حاضر مهم‌ترین یادمان شیخ جام آرامگاه اوست.
رجبعلی لباف خانیکی باستان‌شناس و پژوهشگر میراث‌فرهنگی خراسان رضوی در این باره می‌گوید: «مجموعۀ معماری نفیسی با وسعت بیش از ۲۰۵۰ متر مربع و مشتمل بر حدود ده فضای متنوع باقی مانده از اواخر قرن پنجم تا اوایل قرن یازدهم ه.ق ، بنا به نوشته «درویش علی بوزجانی» در کتاب «روضة الریاحین.» ظاهراً نخستین فضای معماری مجموعه، خانقاه شیخ بوده که در دوران حیات او ساخته شده است.»
او ادامه می‌دهد:« در این کتاب نوشته شده که «شیخ الاسلام چون مأمور شد که در میان خلق مقام گیرد، مناجات کرد که خداوندا! ندانم که در کجا مقام گیرم. آواز غیب شنید که آنجا مقام گیر که سرِتو بشکند! پس به هرجای طواف می‌کرد تا به ده معدآباد جام رسید در کنار ده حایطی بود، جمعی کودکان چوگان بازی می‌کردند. چوگان از دست یکی خطا شد و بر سر مبارک شیخ‌الاسلام آمد و سر وی بشکست. پس در آنجا مقام گرفت و آنجا خانقاه بنا کرد و خلق از اطراف عالم روی به وی نهادند و حالات و کرامات از وی مشاهده می‌کردند و آوازۀ وی به هرجا رسید.»
لباف خانیکی می‌گوید: «خانقاه شیخ که فضای نسبتا محدودی بوده در شمال ایوان و مجاور آن قرار داشته است از چگونگی آن اطلاعی در دست نیست اما بنابر سنت معماری ایران آن بنا باید به شیوۀ «رازی» با تزئینات و کتیبه‌های آجری ساخته شده باشد. خانقاه شیخ را یکی از نوادگانش به نام «شیخ‌الاسلام قطب الدین» بعد از او تعمیر کرد و دیگر بار به دستور «سلطان حسین بایقرا» آخرین پادشاه تیموری مرمت شد که آثار آن هنوز باقی است و بعید نیست که ساختار آن نیز دگرگون شده باشد.»
وضعیت فعلی بنا
رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان تربت جام درباره وضعیت فعلی این اثر تاریخی اظهار می‌کند:« در حال حاضر به آن فضا «گنبد سفید» می‌گویند که البته فاقد محراب است، پوشش بنا سه بخشی و با مقرنس‌های زیبا و پرکار آراسته شده است.»
غلام‌رسول رحیمی ادامه می‌دهد: «دومین سازه معماری در مجموعۀ شیخ جام مسجدی است که وجود آن تا کنون قطعیت نیافته است، شادروان «عبدالحمید مولوی» در کتاب آثار باستانی خراسان ضمن توصیف مزار شیخ احمد جامی از مسجدی نام برده که «سلطان سنجر» سلجوقی ساخته و آثار باقی مانده از آن در زاویه شمال شرقی مسجد جامع به جا مانده است که درحال حاضر چنان شواهدی مشاهده نمی‌شود و اگر وجود داشته در ضمن تغییر و تحولات و تعمیرات، آن شواهد از میان رفته است؛ اما قبول این فرضیه که در دوران سلجوقیان علاوه بر خانقاه شیخ در آنجا مسجدی نیز وجود داشته، دشوار است.»
او تصریح می‌کند: «با بررسی پلان، شیوه‌های معماری و محتوای کتیبه‌ها می‌توان احتمال داد که سومین بنای احداثی در مجموعۀ معماری مزار شیخ احمد جام به ترتیب زمان، «مسجد کرمانی» بوده است، این مسجد که به قرینۀ مسجد سفید، مقابل آن، در جانب جنوبی ایوان ساخته شده، به استناد کتیبۀ محرابی که بر بدنۀ خارجی دیوار جنوبی آن، مشرف بر صحن نصب شده، در تاریخ ۷۱۲ ه.ق یا پیش از آن تاریخ ساخته شده و پس از مسجد سفید یا خانقاه شیخ، کهن‌ترین بنای برجای مانده در مجموعه محسوب می‌شود.»
رحیمی می‌گوید: «مسجد کرمانی با وسعت حدود ۱۸۲ مترمربع زیربنا دارای پلان چلیپایی و پوشش سه قسمتی است که در سه جبهۀ شرق، غرب و جنوب تو رفتگی‌های ایوان مانند ایجاد شده و در جوف هر یک از جرزهای دو سوی ایوان‌ها اطاقکی با کاربری احتمالی «چله خانه» تعبیه شده است. پوشش ایوان‌ها با مقرنس‌های گچی زیبا و پرکار زینت یافته و بر فراز بخش میانی پوشش سه قسمتی مسجد یک نورگیر هشت ضلعی کلاه فرنگی مانند ایجاد شده که علاوه بر تامین نور فضای داخلی، زیبایی و شکوه به بنا داده است.»
رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تربت جام می‌افزاید: «به‌نظر می‌رسد مسجد کرمانی به گونه‌ای آراسته شده که از نظر زیبایی تکامل یافته و منحصر به فرد باشد زیرا در این بنا چنان هماهنگی و پختگی و توازنی حکمفرما است که ناخودآگاه بیننده را به شگفتی و ستایش وا می‌دارد. در آرایش بنا از مقرنس، گچبری و کتیبه به زیباترین شکل ممکن حداکثر استفاده شده است، کتیبه‌ها بر یک نوار سرتاسری بنا را دور زده و نزدیک پاکار طاق‌ها و بر اطراف محراب به شیوۀ نسخ با قلمی بسیار خوش نوشته شده است. گچبری‌ها نیز علاوه بر زمینه کتیبه‌ها سرتاسر پیشانی و بازوهای محراب و نبش درگاهی‌ها و طاق‌ها را آراسته است. موضوع نقش‌ها ظاهراً گیاهی از نوع «برگ کنگری» اما از آنها تجسم پرنده هم ادراک می‌شود.»
او ادامه می‌دهد: «از دیگر شاهکارهای هنری مسجد کرمانی قاب‌های مشبک فراز انتهای ایوان جنوبی و قرینۀ آنها بر فراز درگاهی شمالی مسجد است. این مسجد زیبا و استثنایی به استناد کتیبه داخل محراب با دست توانای «خواجو زکی ابن محمد بن مسعود کرمانی» ساخته شده است، کسی که پس از مرگ در همان مسجد به خاک سپرده شده است.»
او با بیان این که گنبد خانه اگر چه بنای مرکزی و اصلی مجموعه به نظر می‌آید ولی ساخت آن بر اساس قراین بعد از مسجد کرمانی است، یادآور می‌شود: « بنا به نوشته فصیح خوافی در «مجمل فصیحی» و تاریخ‌هایی که بر بدنه بنا نوشته شده، در سال ۷۲۰ه.ق «ملک غیاث محمد کرت»، طاق و صفۀ (گنبد و ایوان) را ساخته، درسال ۷۳۳ ه.ق در نفیس چوپی بر آن نصب شده و در سال ۷۶۳ ه.ق کتیبۀ پاکار گنبد به دو شیوۀ همراه نسخ و کوفی گلدار زیبا نوشته شده و همزمان، به استناد دو کتیبه که محاط در دایره در دو جانب ورودی نوشته شده به تعمیرات سقف و ترسیم نقاشی‌های فضای داخلی گنبدخانه اشاره شده است.»
رحیمی ادامه می‌دهد: «در کتیبۀ سمت چپ ورودی نوشته شده است: «عمل بتجدید هذا السقف استاد عبد الوهاب بنا غفرالله له» و در کتیبه سمت راست آمده است: «عمل العبد الضعیف سلطانشاه نقاش غفرالله له»، نقش‌ها بسیار زیبا و متنوع با موضوعات هندسی و گیاهی و انواع خط اجرا شده‌اند که خطوط معقلی در مجموعه‌های مثلث، لوزی و مربع به عنوان عناصر تزئینی بیشتر قابل توجه‌اند. شمسه هشت پر زیبایی به گونه‌ای بر انتهای سقف نشسته که هر پایه‌اش بر فراز یک طاق‌نما یا درگاهی استقرار یافته است.»
رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تربت جام یادآور می‌شود: «بر جای جای دیوارها کتیبه‌ها، نقوش و دست نوشته‌هایی نقش بسته و درون گنبدخانه را به اشکال گوناگون آراسته‌اند. رنگ‌ها متنوع، فراوان و درخشنده هستند. رنگ‌های سیاه، آبی، لاجوردی، فیروزه‌ای، زرد، نارنجی و سفید در نقاشی‌ها و کتیبه‌ها قابل تشخیص است.»
او تاکید می‌کند: «اگرچه این بنا را برخی همان خانقاه شیخ یا آرامگاه شیخ پنداشته‌اند، اما به احتمال زیاد و براساس سنت‌ها گنبدخانه جام همانند گنبدخانۀ ابابکر تایبادی ۳۲۵در کنار مدفن شیخ، صرفا کارکرد عبادی و آئینی داشته است، یادبودها و یادگاری‌هایی که در طول زمان پس از احداث بنا بر بدنۀ داخلی نوشته شده نیز بسیار جالب و پر محتوا هستند و نشانه‌هایی از فرهنگ‌مداری مردم آن سامان و حرمت قلم در گذشته است.»
مزار جام در مسیر ثبت جهانی
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی دراین باره می‌گوید: «یک مسیر گردشگری در شرق خراسان رضوی تعریف شده است که مزار جام یکی از مهم ترین آثار این مسیر گردشگری است.»
ابوالفضل مکرمی فر یادآور می‌شود: « این منطقه از خراسان فرهنگی غنی و ظرفیت‌های تاریخی و فرهنگی منحصر به فرد دارد که می‌توانند چندین روز گردشگران را سرگرم کنند.»
او ادامه می‌دهد: «مجموعه فرهنگی تاریخی مزار جام به وسیله تولیت این مزار مدیریت می‌شود و حفظ این اثر تاریخی ارزشمند به خوبی انجام می‌شود.»
مکرمی فر تصریح می‌کند: «مقدمات دریافت شماره موقت ثبت جهانی انجام شده و پس از تکمیل شدن پرونده برای دریافت شماره موقت ثبت در فهرست میراث جهانی ارسال خواهد شد.»
او می افزاید: «ثبت جهانی آثار تاریخی براساس سهمیه‌ای محدود و براساس اولویت‌ها صورت می‌گیرد که تلاش می‌کنیم ثبت جهانی این اثر نیز در اولویت قرار گیرد.»