برج قلعه خمیر، بازمانده قلعه‌ای به‌سبک اروپایی
سردر شمالی قلعه که اکنون در کنار کوچه تنگی متصل به شهر خمیر جای دارد، به‌صورت شکوهمندی از سنگ و گچ و به‌سبک قلعه‌های اروپایی ساخته‌شده است. در چهارگوشه قلعه چهار برج مدور بلند و مقتدر بناشده و بین هر دو برج یک برج کوتاه نیز ساخته‌شده است. در قسمت جنوب غربی قلعه خمیر، عمارت دوطبقه‌ای وجود دارد. در وسط قلعه و تقریباً در زیرزمین آن آب‌انباری (برکه) ساخته‌شده که هنوز باقی‌مانده است.
در قدیم این ساختمان و این قلعه کاربردهای نظامی داشته است و برای مقاومت در برابر مهاجمان هم از آن استفاده می‌شده است.
تاریخ بنا و وجه‌تسمیه
سدیدالسلطنه کبابی در کتاب بندرعباس و خلیج‌فارس در مورد قلعه خمیر می‌نویسد: «در خارج از شهر طرف شمال قلعه‌ای است و هنوز لیاقت تعمیر دارد. مربع الاضلاع است هر ضلع آن یک‌صد و پنجاه قدم می‌شود و در چهارگوشه قلعه چهار، برج مدور بناشده از جوانب اربعه فی‌مابین هر دو برج یک برج کوتاه بناکرده‌اند و در جنوب مغرب، عمارت مربع دوطبقه موجود و در وسط قلعه آب‌انبار بنا گذاشته‌اند و همه ابنیه قلعه از ساروج و سنگ است و سکنه آنجا گویند صدسال است این قلعه بناشده شاید ولات امامان مسقط در سنوات اجاره عباسی از دولت ایران بنا گذاشته‌اند و طرز این قلعه مانند قلاع لارک و قشم نیست.»
همچنین احمد اقتداری در کتاب آثار شهرهای باستانی و سواحل و جزایر خلیج‌فارس و دریای عمان در شرح قلعه خمیر می‌نویسد: «امروز به‌جز باقی‌مانده ویرانه دو سردر شمال و جنوبی و یک‌نیمه برج شرقی چیزی از آن باقی نمانده است. آب‌انبار مخروبه قلعه و عمارت سر در آن به‌صورت ویرانه‌ای باقی نمانده است. سردر شمالی قلعه که اکنون در کنار کوچه تنگی متصل به آبادی خمیر وجود دارد و تقریباً در میان ضلع شمالی آن قرارگرفته به وضع شکوهمندی از سنگ و گچ و به سبک قلعه‌های اروپایی ساخته‌شده و تصور من آن است که برخلاف نوشته مؤلف کتاب بندرعباس و خلیج‌فارس این قسمت از قلعه و بخصوص برج‌های مدور دور طرف این مدخل بازمانده دوران پرتغالی یا هلندی است، بدیهی است چند بار مرمت‌شده و در زمان عمال ولات مسقط که این نواحی را به اجاره داشته‌اند و بیش از آن به روزگار نادرشاه و کریم‌خان زند هم برای قلعه داری تعمیر و ترمیم‌شده است.»
این بنا دارای چهار برج مدور بزرگ در چهارگوشه و چهار برج کوچک در میانه هر ضلع بود. دو سر در اصلی داشت؛ یکی به سمت شمال و دیگری به‌سوی جنوب. قلعه از چندین بخش تشکیل می‌شد:
– ساختمان دوطبقه‌ای در جنوب غربی، محل اسکان نیروها و محافظان قلعه که تعداد آن‌ها به ۲۰ نفر می‌رسید.
– آب‌انبار وسط قلعه برای ذخیره‌سازی آب موردنیاز
– کاروانسرای کوچک میان قلعه که قدمت آن به دوره صفویه می‌رسید.
– خندق دورتادور قلعه که برای دفاع از آن در برابر شورش مردم محلی و حمله راهزنان استفاده می‌شد.
در این بنا همچون دیگر سازه‌های این محل از سنگ و ساروج برای ساخت استفاده‌شده است.
برج قلعه خمیر دارای پلانی مدور به قطر ۶.۴۰ متر، بلندی ۷.۸۰ متر است که ضخامت دیوار آن ۵۰ سانتی‌متر است. در ضلع جنوبی بنا پلکانی جدید احداثی جهت صعود به درون قلعه قرار دارد که این پلکان به دوشاخه جنوب غربی و جنوب شرقی تقسیم‌شده و به‌وسیله پلکانی مرکزی به درگاه بنا و سپس درون برج راه دارد. درگاه بنا با طاق هلالی به بلندی ۱.۹۰ متر و پهنای ۷۰ سانتی‌متر است. درون برج دونیم ستون مربع شکل در جهات شمال و جنوب نگهداری تیر چوبی سقف وجود دارد. تعداد سه طاقچه بزرگ با طاق هلالی به بلندای ۱۲۰ سانتی‌متر و پهنای ۴۵ سانتی‌متر و سه طاقچه کوچک با طاق هلالی به بلندی ۵۰ سانتی‌متر و پهنای ۴۰ سانتی‌متر تعبیه‌شده است. ۱۲ تیرکش نیز در برج تعبیه‌شده که در دو جهت قابل هدف‌گیری است.
در شمال غربی درون برج به‌وسیله پلکانی چوبی متصل به ستون و دیوار برج به بام برج راه دارد در سطح بام برج ارتفاع دیواره آن ۲ متر است و دارای طاقچه و تیرکش است.
برج قلعه خمیر هیچ‌گونه تزییناتی ندارد و مصالح به‌کاررفته در آن سنگ‌های بی‌شکل، سنگ‌های مرجانی همراه با ملات ساروج است که از مصالح اصلی بنا است. همچنین از گچ محلی برای روکش کردن برج استفاده‌شده است.
پوشش سقف به‌وسیله چندل (چوب‌های محلی) و حصیر ساخته‌شده که به‌وسیله کاه و گل در سطح بام‌اندود شده است.
بنای کنونی قلعه خمیر در اوایل دوره قاجاریه مورداستفاده قرار می‌گرفته است و با توجه به موقعیت بندر خمیر که در دوره‌های قبل از قاجاریه داشته است به دلیل برخوردهای نظامی که در این محل اتفاق افتاده است این قلعه چندین بار مرمت و بازسازی‌شده است. برج خمیر در سال ۱۳۸۴ به شماره ۱۳۸۳۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
منابع:
– فرهنگ جغرافیایی استان هرمزگان، آبادی‌های استان هرمزگان – شهرستان بندرعباس
– سید السلطنه، کبابی، خلیج‌فارس و بندرعباس، ۱۳۶۳، تهران، دنیای کتاب
– اقتداری، احمد، آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج‌فارس و دریای عمان، ۱۳۷۵، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی: روایت