آداب و رسوم ایرانیان در جشن زادروز خورشید ،یلدا
پاییز می‌رود زمستان می‌آید و این مهر است که آذر را به دی می‌دوزد. مهر همان خورشید و یلدا جشن زادروز خورشید است. هزاران سال است که خانواده‌های ایران بزرگ در بلندترین شب سال کنار آتش سرخ گون و سرو سرسبز به پیشواز خورشیدی رفته‌اند که از فردا روز به روز گرم‌تر می‌شود. جشنی جهانگیر و باستانی که بسیاری از مردمان دیگر نیز آن را از پارسیان وام گرفتند همچون کریسمس که در گاه شمار رومی با یلدا همزمان است و آیینش در مهر دوستی همانند آداب پارسی است.
علاوه بر ایرانیان که سال‌ها شب یلدا را مظهری از شادی می‌دانند و آن را جشن می‌گیرند، مردم دیگر کشورها نیز آخرین شب پاییز را دور هم جمع شده و زیبایی این شب بلند را پاس می‌دارند. این شب همچنین در بسیاری از کشورها با مفاهیم صلح، دوستی و شادی همراه بوده است و به این دلیل می‌توان گفت شب یلدای ایرانی می‌تواند یک آیین بشر دوستانه، حافظ صلح و در بستری از شادی و سرور در اقصی نقاط جهان مانا شود.
البته اقوام ایرانی در سراسر کشور نیز با آداب و رسوم خاص منطقه خود بلندترین شب سال را در کنار یکدیگر جشن می‌گیرند که در ادامه با برخی از آداب و رسوم آن‌ها آشنا می‌شویم.
یلدا در خراسان بزرگ
یلدا در خراسان رضوی به «شب چله» شهرت داشته و دارای پیشینه‌ای دیرینه است. خراسانی‌ها در این شب با شرکت در شب‌نشینی‌های طولانی و خوردن انواع میوه و تنقلات سعی در بهتر گذراندن طولانی‌ترین شب سال دارند. مردم این منطقه با جمع شدن در خانه بزرگ فامیل، گرفتن فال حافظ، خواندن شعر و داستان، خوردن شیرینی، آجیل و انواع تنقلات و میوه‌هایی چون هندوانه و انار به استقبال این شب می‌روند.
در خراسان جنوبی نیز برای استقبال از یلدا مراسمی به نام «کف زدن» اجرا می‌شود. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» می ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار مایع تهیه شده را آن قدر هم می‌زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع کف کند. کف تهیه شده با مخلوط شیره شکر و با تزئین مغز پسته و گردو برا میزبانی از مهمانان در شب یلدا آماده می‌شود
در خراسان جنوبی شب یلدا به «شب چراغانی» یا «شب چراغ» نیز شهرت دارد و دلیل آن این است که در گذشته مهمانان با چراغ به شب‌نشینی یلدا می‌رفتند. مردم این منطقه همچنین در سفره یلدای خود خود از میوه‌هایی همچون انار، هندوانه، زیتون و گلابی برای پذیرایی از میهمان استفاده می‌کنند.
یلدا در کرمانشاه
در کرمانشگاه به عنوان یک شهر باستانی و کهن شب یلدا جایگاه ویژه‌ای دارد و مردم این منطقه با مراسم زیبا و باشکوه به استقبال این شب بلند می‌روند. مردم استان کرمانشاه براساس آیینی کهن در این شب بیدار می‌مانند تا با شعر خواندن، قصه گفتن، فال حافظ گرفتن و آجیل خوردن با مادر جهان در زادن خورشید همراهی و هم دردی کنند.
در این شب همچنین مردم کرمانشاه میوه‌هایی که به شکلی نماد خورشید هستند مانند هندوانه سرخ، انار سرخ، سیب سرخ، لیموی زرد و … را بر سر سفره خود دارند. در این شب خوردنی‌هایی از قبیل آجیل، راحت الحلقوم، مشکل گشا، شیرینی محلی به خصوص نان شیرینی معروف نان پنجره‌ای، کاک و نان برنجی در سفره یلدا خودنمایی می‌کنند.
یلدا در زاهدان
در زاهدان نیز مانند تمام استان‌های کشور مردم در شب یلدا در خانه بزرگ فامیل گرد هم جمع می‌شوند که این نشست به همراه بازگو کردن اعتقادات اسطوره‌ای شبی خاطره‌انگیز را برای همه رقم می‌زند. گفتن قصه، گرفتن فال حافظ، بازی‌های دسته جمعی نظیر گل یا پوچ و بیان لطیفه و خاطره از سرگرمی های شب یلدا در این منطقه است.
یلدا در آذربایجان شرقی
مردم منطقه آذربایجان برای زنده نگاه داشتن شب به یادماندنی یلدا آداب و رسوم ویژه‌ای دارند که از جمه آن‌ها می‌توان خوردن «چیلله قارپیزی» اشاره کرد. آن‌ها معتقدند با خوردن هندوانه در شب یلدا لرز و سرمای زمستان را دیگر احساس نمی‌کنند. در این شب همچنین پخت «خشیل» که غذایی محلی و گرم است، آغاز می‌شود، خشیل نیز قوت بدن را برای مقابله با سرمای زمستان تأمین می‌کند. هم‌وطنان آذری در این شب با خواندن آوازهای قدیمی و افسانه‌های «کوراوغلو و قربانی و پری» به شادی و شب‌نشینی مشغول می‌شوند.
مردم تبریز علاوه بر پخت خشیل در شب یلدا از تنقلاتی چون قاورقا (گندم برشته با شاهدانه)، آجیل، لبو، هویچ، حلوای گردو، انواع میوه، خربزه، هندوانه و خشکبارهایی چون انگور، بادام و سنجد استفاده می‌کنند و پس از خوردن تنقلات به نقل حکایات و داستان‌هایی از حماسه ملی این سرزمین نظیر اصلی و کرم مشغول می‌شوند و تا پاسی از شب با یکدیگر گفت‌وگو می‌کنند.
یلدا در قزوین
قزوینی‌ها نیز همانند سایر مردم ایران شب یلدا را در حضور بزرگان فامیل می‌گذرانند. بزرگان قزوینی معتقدند که آوردن میوه‌های مختلف خشک و تر و میوه های سرخ فام که به شب چره معروف است، همراه با خوراکی‌های دیگر شگون داشته و زمستان پربرکتی را نوید می‌دهد. مردم این منطقه با خوردن سبزی پلو با ماهی دودی و سپس هندوانه، انار، انواع تنقلات از جمله کشمش، گردو، تخمه، آجیل مشکل گشا و انجیر خشک به استقبال زمستان می‌روند. مردم قزوین همچنین معتقدند که در این شب اگر ننه سرما گریه کند باران می‌بارد، اگر پنبه‌های لحاف خود را بیرون بریزد برف می‌بارد و اگر گردنبند مرواریدش پاره شود تگرگ می‌آید.
یلدا در کرمان
در کرمان اما مردم زودتر از همه به استقبال بلندترین شب سال می‌روند و در کنار آتش از نیمه‌های شب تا صبح که سفره یلدا چیده می‌شود به جشن و پایکوبی می‌پردازند. داستان شب یلدا در کرمان همچنان گذشته رنگ‌وبوی محبت و همدلی دارد.
در افسانه‌ها برای رسیدن گنج قارون به مردم در این شب روایت‌هایی وجود دارد، در روایت اول قارون در لباس مردی هیزم‌شکن برای آتش خانواده‌های فقیر چوب می‌آورد، چوبی که پس از سوختن به جای ذغال تبدیل به طلا و ثروت و برکت می‌شود. در روایت دوم گفته شده است که گنج قارون سوار بر شتر کوچه به کوچه برده می‌شود و قرعه به نام هر خانواده‌ای می‌افتاد گنج برای آن‌ها بود؛ به همین دلیل مردم در گذشته برای رسیدن کاروان گنج قارون تا صبح بیدار می‌ماندند و این رسم تاکنون نیز ادامه پیدا کرده است.
یلدا در اصفهان
مردم اصفهان از گذشته دو چله را جشن می‌گرفتند. چله و چله کوچک که از ابتداء دی تا بهمن را چله و از دهم بهمن تا روز سی‌ام آن را چله کوچک می‌نامیدند. بنا بر قانون نانوشته‌ای که در گذشته موجودات و اشیاء را بر اساس جنس مذکر و مؤنث تقسیم می‌کرد، چله در اصفهان نیز به نام‌های چله زری و عمو چله شناخته می‌شد.
اهالی استان اصفهان با تمیز کردن خانه‌های خود، شست‌وشوی لباس‌ها و رخت‌ها و پهن کردن آنان روی پشت‌بام به استقبال زمستان می‌رفتند. هندوانه و سایر میوه‌های را داخل حوض می‌ریختند و با پختن غذاهایی مانند ماهی یا غذاهای محلی همانند کوفته، گندی و خوراکی‌های مخصوص شب یلدا از مهمان‌های خود پذیرایی می‌کردند.
یلدا در کردستان
کردستانی‌ها شب یلدا را تمام و کمال جشن می‌گیرند. در سینی شب یلدای خانه‌های کردها، علاوه بر هندوانه و انار، بادام، انگور خشک شده، برگه گلابی، برگه زردآلو و کالک تورش (خربزه ترش) نیز وجود دارد. در شام شب یلدای خود نیز از دلمه، برگ مو و کلم هم استفاده می‌کنند و به رسم «کاسه هاوسا» همسایه‌ها از غذا و تنقلات شب یلدای خود برای یکدیگر هم می‌برند.
همچنین جوان‌ترها در آخرین شب پاییز از روزنه‌های بالای بام خانه‌ها که نقش هواکش و نورگیر را داشت، شال‌هایی به لباس‌شان می‌بسته و پایین می‌فرستاند تا اهالی خانه هدیه‌ای به عنوان شب چله در آن قرار دهند. همانند سایر شهرهای ایران در کردستان نیز برای تازه عروس‌ها «خوانچه» فرستاده می‌شود. البته رسم دیگری به نام «شه‌و زمسانی» در میان اهالی کردستان وجود دارد که بر اساس آن تازه عروس شب چله را در کنار خانواده داماد می‌گذراند و خانواده عروس باید تمام خوراکی‌های مورد نیاز برای شب یلدا را تهیه کند.
یلدا در مازندران
رسوم شب یلدای مازندرانی‌ها همانند سایر نقاط نشانگر احترام و علاقه آن‌ها به اقوام بزرگ فامیل است. مهمانی شب یلدا معمولا با خواندن قرآن، دعا برای یکدیگر و آمرزش اموات آغاز می‌شد و با خوراکی‌های مرسوم از مهمانان پذیرایی به عمل می‌آمد. در ادامه برای کودکان از داستان و افسانه‌های بلندترین شب سال می‌گویند. البته اهالی مازندران رسم دلچسب دیگری هم دارند که برای دلگرمی به خانواده داغ‌دیده، شب یلدا را در خانه آنان سپری می‌کنند.
در گذشته زمانی که قد برف به دستگیره در می‌رسید، به دلیل بسته شدن راه‌ها و عدم تهیه خوراکی‌های معمول شب یلدا، مازندرانی‌ها دهان خود را با «برف و شیره» شیرین می‌کردند، رسمی که هنوز هم پابرجا است. اهالی مازندران در گذشته اعتقاد داشتند که بارش باران در شب یلدا به معنای گریه ننه سرما است. همچنین اگر در آخرین شب پاییز برف ببارد پنبه‌های لحاف ننه سرما بیرون ریخته و اگر در آن شب تگرگ ببارد گردنبند ننه سرما پاره شده است.
یلدا در خوزستان
خوزستانی‌ها اما در شب یلدا رسوم متفاوتی را برای این شب اجرا می‌کنند که از جمله آن‌ها می‌توان به شاهنامه‌خوانی، شعرخوانی، شکستن فندوق و … اشاره کرد. مردم خوزستان همچنین مانند مردم کرمان طبق رسوم گذشته تا صبح برای رسیدن کاروان گنج قارون شب زنده‌داری می‌کنند.
در اهواز همچنین برای این شب وانت‌بارهای حمل هندوانه و خربزه به وفور در شهر دیده می‌شوند و به نوعی مردم برای سپری کردن این شب در کنار یکدیگر شور و شوقی فراوان دارند.
یلدا در فارس
در منطقه فراس و شیراز نیز مردم دور هم جمع می‌شوند و یلدای خود را با خوردن میوه و آجیل‌هایی مخصوص از جمله انجیر، قصبک، خرک، برنجک شب را به صبح می‌رسانند. در این استان یکی از مراسم‌هایی که همه برای انجام آن هیجان دارند «فال کلوک» است.
کلوک کوزه‌ای بزرگ با دهانه گشاد است که در این شب فامیل نشانه خاصی را در کوزه می‌اندازند و یک کودک را برای خارج کردن نشانه از داخل کوزه انتخاب می‌کنند. پس از خارج کردن نشانه از داخل کوزه فردی به صورت فال شعری از حافظ می‌خواند و هر فردی از شعری که خوانده شده متوجه فالش می‌شود.
یلدا در همدان
همدانی‌ها همچنین در این شب فالی به نام «فال سوزن» می‌گیرند. برای این فال همه دور تا دور اتاق می‌نشینند و پیرزنی به طور پیاپی شعر می‌خواند. دختر بچه‌ای پس از اتمام هر شعر بر یک پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می‌زند و مهمان‌ها بنا به ترتیبی که نشسته‌اند شعرهای پیرزن را فال خود می‌دانند.
مردم همدان همچنین در این شب تنقلاتی مناسب با آب‌وهوای منطقه فراهم کرده و همزمان با دورهمی و شعرخوانی مصرف می‌کنند.