دیوان مختومقلی فراغی گنجینه‌ای از میراث شفاهی ترکمن
مختومقلی فراغی، فرزند دولت‌محمد آزادی، شاعر و عارف نامدار ترکمن است که در سال ۱۱۵۳ هجری قمری در روستای حاجی‌قوشان گنبدکاووس به دنیا آمد و در سال ۱۲۱۰ هجری قمری در روستای آق‌تقای وفات یافت. از او یک دیوان شعر با ۴۵۰ عنوان شعر باقی‌مانده که در سال ۱۳۴۵ برای اولین بار به چاپ رسید. مختومقلی در اواخر دوره نادرشاه و اوایل دوره قاجار زندگی می‌کرد. دیوان ایشان، یکی از کتاب‌های مشهور و موردستایش قوم ترکمن ایران و جهان است.
او در ابتدا نزد پدرش تعلیم دید، سپس برای ادامه تحصیل به مدرسه دینی ادریس بابای ترکستان رفت و بعد وارد مدرسه شیرغازی در بخارا شد. مختومقلی فراغی در بخارا با استادی به نام نوری کاظم بن باهر آشنا می‌شود و با وی به افغانستان و هندوستان سفر می‌کند و با کسب علم و تجربیات فراوان به بخارا بازمی‌گردد و سرانجام بعد از سال‌ها دوری از وطن، به ایران مراجعت می‌کند و تا پایان عمر به تربیت فرزندان این دیار مشغول می‌شود.
مختومقلی در طول ۵۷ سال زندگی سعی کرده است حاصل تلاش‌های خود را به انسان‌های نیازمند و دردمند زمانه خود هدیه کند و از سویی، با نیش قلم و اشعارش با ستمگران آن دوره به مبارزه برمی‌خیزد و در این راه هرگز ترسی به دل راه نداده است. او به اقتضای شرایط اجتماعی و اقتصادی نامناسب آن دوران، با تمام توان خود، در راه اتحاد و یکپارچگی مردم و مبارزه با جهل و بی‌سوادی و گسترش تعالیم عالیه اسلام کوشید.
با توجه به اشعار سروده شده توسط مختومقلی فراغی با مضامینی چون مذهبی، اخلاقی، اجتماعی، عدالت‌خواهی، وطن‌پرستی و… می‌توان اذعان کرد دیوان مختومقلی فراغی از غنای خاصی برخوردار است و دامنه گسترده‌ای از مخاطبین در تمامی حوزه‌ها را در برمی‌گیرد. در اینجا اشاره‌ای خواهیم داشت به موضوعات متعددی که شاعر در دیوان خود به آن پرداخته است.
اوضاع آشفته سیاسی ایران در زمان مختومقلی (دوران نادرشاه):
دانا من دییب مسکین لاری اونوتمه/افضل من دییب نامردلاره باش قاتمه
ارک ایستایب عجب دستانینگ ساتمه/ایلینگا بخش ایلاب اوتگین فراغی
ترجمه: ای مختومقلی، به‌صرف دانا بودن، مسکینان را از یاد مبر/با فضل خود در برابر نامردان سر فرود نیاور
برای آزاد زیستن، آثارت را ارزان مفروش/هرچه که داری، برای مردم بگو
در باب وطن‌دوستی:
گل کونگل من سنگا نصیحت قیلای/واطانیترک ادیب گدیجی بولمه
اوزینگدان بر اگسیگ غیر ناماردنگ/خدمتنده قوللیق ادیجی بولمه
ترجمه: ای دل بیا من ترا نصیحت‌کنم/هرگز وطن را ترک نکن
خودت را در خدمت فرد نالایق و نامرد قرار نده/هرگز در خدمت چنین آدمی نباش
جایگاه اسب در اشعار مختومقلی:
یگیدنگ دنیا ده اوچ دیر مرادی/محبوب گرگ، یراغ گرگ، آت یاغشی
ترجمه: جوانان را سه مراد است در دنیا/اسب و محبوب و یراغ
تأثیرپذیری اشعار شاعر از آیات قرآن و احادیث رسول‌الله (ص):
یوقدان باره گتردینگ، من آنده قلینگ بولدیم/دیدینگ الست بربک، من آنده قلینگ بولدیم
ترجمه: از نیستی به هستی آوردی، من بنده تو شدم/گفتی الست بربک، من در همان حال بنده تو شدم
فرض ایلادی بیزه قادر الجبار/کیم ترک ادسه بولار بی‌دین و بدکار
ترجمه: خداوند روزه را بر بندگانش واجب کرد/کسی که آن را ترک کند، بی‌دین و بدکار شود
یکی از ارزش‌های منحصربه‌فرد دیوان اشعار مختومقلی فراغی این است که او به تمام اقشار جامعه توجه دارد و یک قشر خاصی را توصیف نمی‌کند؛ علاوه بر آن مضامین بکار رفته در اشعارش طیف وسیعی از مفاهیم را در برمی‌گیرد و بدین ترتیب به آن غنای بیشتری بخشیده و دامنه توجه مخاطبان را به خاطر گستردگی موضوع، به این شکل وسعت می‌دهد. دیگر اینکه او به ضرب‌المثل‌های رایج در بین قوم ترکمن و به‌کارگیری این ضرب‌المثل‌ها در جای‌جای اشعار خود توجه داشته که این موضوع سبب شده است که افراد بی‌سواد هم بتوانند به‌خوبی به مفاهیم اشعار وی پی برده و آن را حفظ کنند.
دیوان مختومقلی به لحاظ داشتن مفاهیم دینی و اسلامی و پند و اندرز در قالب اشعاری در خصوص امربه‌معروف و نهی از منکر، دعوت مردم به اتحاد و یکپارچگی در رشد جامعه و نشر اخلاق اسلامی تأثیرگذار است؛ علاوه بر آن در اشعارش توجه ویژه‌ای به جوانان به‌عنوان آینده‌سازان جامعه دارد، به‌طوری‌که در شرایط فعلی گرایش جوانان به دیوان اشعار شاعر روزبه‌روز بیشتر شده است.