«صنایع‌خلاق» نیازمند عزم ملی و فرهنگ‌سازی عمومی است
پژوهشگر صنایع خلاق و مدرس دانشگاه، رعایت قوانین «مالکیت فکری» را یکی از راه‌های برون‌رفت از بحران‌های اقتصادی و اجتماعی دانست و گفت: نیازمند عزم ملی و فرهنگ‌سازی عمومی در حوزه «صنایع‌خلاق» هستیم.
به گزارش گروه فرهنگی ایرنا، مالکیت یا حقوق فکری به حقوقی گفته می‌شود که به صاحبان آن حق بهره‌وری از فعالیت‌های فکری و ابتکاری انسان را می‌دهد و ارزش اقتصادی و قابلیت دادوستد دارد ولی موضوع آن شیء معین مادی نیست. حقوق پدیدآورندگان آثار ادبی یا هنری یا مالکیت ادبی و هنری معروف به حق مؤلف یا حق تکثیر، حق اختراع، حقوق بر مشتری مانند سرقفلی حق تاجران و صنعتگران نسبت به نام، علائم تجارتی و صنعتی و اسرار تجاری معروف به مالکیت تجارتی و صنعتی از انواع مالکیت‌های فکری است.
اموال فکری از اموال منقول هستند که متضمن خلاقیت (ابتکار) و تخیل هستند و معمولاً به عنوان آفریده‌های فکری شناخته می‌شوند. حق تالیف و تکثیر (کپی رایت)، علائم تجاری، اسرار تجاری و حق اختراع‌ها از اقسام مالکیت فکری هستند.
مقررات مختلفی در ایران در مورد مالکیت فکری وجود دارد. «قانون ثبت علائم و اختراعات» مصوب ۱۳۱۰ و آئین‌نامهٔ اصلاحی آن مصوب ۱۳۳۸ به حق مخترع و مالکیت فکری در حوزهٔ صنعت و تجارت می‌پردازند. یک پیمان بین‌المللی معروف به «اتحادیهٔ پاریس برای حمایت از مالکیت صنعتی و تجارتی و کشاورزی» مصوب ۱۸۸۳، که ایران در سال ۱۳۳۷ به آن ملحق شده، از دیگر اسناد قانونی ایران در این زمینه‌است. در زمینهٔ حق مؤلف و هنرمند نیز قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸ و آئین‌نامهٔ اجرائی آن مصوب ۱۳۵۰ در کنار «قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی» مصوب ۱۳۵۲ از منابع قانونی در حقوق ایران در این زمینه‌است.
از نظر جهانی اما جایگاه ایران در خصوص رعایت حقوق مالکیت فکری خوب نیست. نتایج گزارش شاخص بین‌المللی حقوق مالکیت (IPRI) که با بررسی وضعیت ۱۲۹ کشور جهان تهیه شده‌است، نشان می‌دهد، رتبه ایران در تأمین حقوق مالکیت فکری از جایگاه ۱۰۷ در سال ۲۰۱۲ به ۱۰۸ در سال ۲۰۱۵ تنزل یافته‌است.
این رویه معمولا در کشورهای در حال توسعه به مساله ای عادی تبدیل شده است اما ایران برای نزدیک شدن به سطح جهانی در این زمینه همچنان در حال تلاش است. به همین منظور لایحه حمایت از مالکیت فکری، لایحه‌ای درباره مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط با آن با ۱۱۸ ماده در بخش‌های مختلف مانند تعاریف، حقوق پدیدآورندگان آثار قابل حمایت مانند آثار ادبی، هنری، کتبی، شفاهی، شعر، ترانه، سرود، تئاتر، موسیقی و تجسمی در تیرماه ۹۸ تقدیم مجلس شد این لایحه به انواع حقوق اعم از حقوق مادی شامل تکثیر، انتشار و حقوق معنوی مانند حق افشای عمومی اثر و حق حرمت اثر پرداخته است.
در مهر ۹۸ ماده ۶۶ این لایحه درباره حقوق مادی، ماده ۶۷ آن در رابطه با مدت حمایت، ماده ۷۰ درباره تکثیر ناپایدار، ماده ۱۰۴ درباره ثبت آثار، ماده ۱۰۸ درباره قلمروی اجرای این قانون، ماده ۱۱۷ درباره آیین‌نامه اجرایی قانون و ماده ۱۱۸ نیز درباره حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای در کمیسیون فرهنگی بررسی شد. اما این لایحه همچنان بر زمین مانده است.
سازمان جهانی مالکیت فکری ۲۶ آوریل (۶ اردیبهشت) را از سال ۲۰۰۰ برای توجه بیشتر به این مالکیت فکری روز جهانی مالکیت فکری نام گذاشته است.
دولت تسهیل‌گر صنایع‌خلاق و حقوق مالکیت فکری
سامه ابتهاج در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا درباره صنایع‌خلاق اظهار داشت: سابقه فرهنگی-هنری ایران و مختصات جغرافیایی و تمدنی ایران در جهان ویژه و منحصر به فرد است، این سوابق و ویژگی‌ها و ظرفیت بزرگی که در آثار و موثران فرهنگی، هنری و ادبی وجود دارد، با رعایت قوانین و توسعه صنایع خلاق می‌تواند یکی از راه‌های برون رفت و عبور از بحران‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی باشد.
مدرس و پژوهشگر صنایع خلاقبر ضرورت تقویت رابطه ایران با سازمان جهانی WIPO تاکید کرد و افزود: در دولت تدبیر و امید تقویت این ارتباط پیگیری شد، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری هم اقدامات خوبی را انجام داده است، اما قوانین و مقررات و حقوق مالکیت فکری در همه حوزه‌ها و وزارتخانه‌ها باید جدی‌تر پیگیری شود که نیازمند یک عزم ملی و فرهنگ‌سازی در همه ابعاد و سطوح جامعه هستیم.
وی تصریح کرد: دستگاه‌های اجرایی باید در حوزه صنایع‌خلاق و اجرای حقوق‌مالکیت فکری باید تسهیل‌گری و رسانه‌ها هم باید کمک کنند تا مردم این مفاهیم را بیشتر بشناسند و اهمیت آنرا درک کنند تا مخترعان، مولفان و صاحبان آثار با آسیب‌های کمتری مواجه شوند.
گردشگری پیشران صنایع خلاق
ابتهاج این تصور که «خلاقیت و صنایع‌خلاق در تقابل با اصالت و روح هنر سنتی و صنایع‌دستی هستند» را نادرست دانست و گفت: صنایع‌دستی و صنایع‌خلاق هرگز در مقابل یکدیگر نیستند، صنایع‌دستی جزو دسته‌بندی‌های صنایع‌خلاق و صنایع‌فرهنگی قرار دارد، این دو در کنار هم هستند و حتی می‌توان گفت صنایع دستی در دل صنایع خلاق قرار دارد. صنایع‌دستی زمانی می‌تواند به اعتلا برسد و پویا باشد که هنرمند و صنعتگر بتواند کالا، محصول و خدمات خود را بفروشد زیرا این صنعت با معیشت و سفره هنرمند و صنعتگر گره خورده است.
مدرس و پژوهشگر صنایع خلاق صنعت گردشگری را به عنوان پیشران صنایع خلاق برشمرد و گفت: اندونزی از سال ۲۰۱۸ همه نمادهای حوزه گردشگری را به عنوان پیشران صنایع خلاق را در صنایع‌دستی و حوزه‌های همراستا و هم جهت کرده است. کشورهای با درجه بالاتر توسعه‌یافتگی به حوزه صنایع‌خلاق به عنوان یک مکتب و یک روش می‌نگرند و به صورت جدی در این حوزه برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری کرده و فعالیت می‌کنند، اما هنوز کشورهای کمتر توسعه یافته این حوزه را جدی نگرفته‌اند.
وی تاکید کرد: هدف صنایع‌خلاق تغییر و دگرگونی یک هنر و صنعت نیست، بلکه تغییر کاربری از یک کالای لوکس و دکوری به یک کالای کاربردی در زندگی است. صنایع خلاق به عنوان یک پیشران و محرک فراتر از تغییر کاربری محصول، حرکت به سوی اقتصاد خلاق و معرفی جاذبه‌ها و ظرفیت‌های فرهنگ و هنر، به افزایش تقاضا کمک می‌کند تا هنر صنعت‌ها تقویت و به‌روز شوند.
پژوهشگر صنایع خلاق بیان کرد: هنرمند و صنعتگر حوزه صنایع‌دستی، با قرار گرفتن در حوزه صنایع خلاق، می‌تواند علاوه بر حفظ اصالت هنر خود، هم خود و هم محصولش را به روز کند، حمایت بازارهای مالی را جذب و در شرایط سخت بازار خود از بحران اقتصادی، سیاسی واجتماعی نجات دهد.
وی خاطرنشان کرد: اگر می‌خواهیم در حوزه صنایع خلاق هم حرفی برای گفتن داشته باشیم باید به دنبال ایجاد و خلق راهکارهای موثر برای نزدیک‌تر کردن صنایع خلاق ایران به استانداردهای جهانی باشیم
نمادهای صنایع‌خلاق در شهرهای خلاق باید به وضوح دیده شود
ابتهاج با اشاره ایجاد مفهوم شهرهای خلاق در جهان گفت: در این شهرها به مسئولان شهری در حوزه‌های مختلف مانند ادبیات، سینما، موسیقی و مهارت هنر مردمی، صنایع‌دستی طراحی، هنرهای رسانه‌ای و همچنین خوراک‌شناسی و سلیقه غذایی، ماموریت‌هایی داده می‌شود تا با برنامه ریزی و اقدامتی که انجام می دهند، نمادهای صنایع‌خلاق در شهر به وضوح دیده شود.
مدرس و پژوهشگر صنایع‌خلاق با گفت: در کشور ما هم ظرفیت‌های خوبی ایجاد شده است، از سال ۱۳۹۴ تا کنون چهار شهر اصفهان (شهر خلاق صنایع‌دستی)، رشت (شهر خلاق تنوع و سلیقه غذایی)، سنندج (شهر خلاق صنایع دستی) و بندرعباس (شهر خلاق موسیقی) در شبکه شهرهای خلاق یونسکو ثبت معرفی شدند.
ابتهاج با اشاره به گستردگی ظرفیت‌های فرهنگی و هنری ایران گفت: پیوستن به شبکه جهانی شهرهای خلاق روند دشواری است، و اکنون عضویت چهار شهر ایران در این شبکه جهانی، فرصت عالی برای توسعه و معرفی فرهنگ و هنر مردم و این مناطق است، البته صرفا نباید به همین چهار شهر جهانی اکتفا و اتکا کنیم، بلکه باید در داخل کشور هم به دنبال شناسایی ومعرفی شهرهای خلاق دیگر باشیم.
شهرخلاق، بازآفرینی شهری فرهنگ‌مبنا و خلاقیت‌محور
مدرس و پژوهشگر صنایع‌خلاق گفت: بر اساس نظریه‌های جدید در حوزه شهرهای خلاق، نماد و ویژگی مهم برای شناسایی این گونه شهرها، بازآفرینی شهری فرهنگ‌مبنا است در این نظریه، شهر بر اساس صنایع خلاق اداره می‌شود، اگر فرهنگ فقط به عنوان یک موضوع فرمایشی و بخشنامه‌ای مطرح شود نمی‌توان امید زیادی به توسعه صنایع‌خلاق در آن منطقه (شهر و روستا) داشت.
ابتهاج گفت: زمانی می‌توانیم به مفهوم شهر خلاق برسیم و عناصر، اجزا، نمادها و شاخص‌های آن را در منطقه به روشنی ببینیم و درک کنیم که همه آنها رنگ و بوی خلاقیت داشته باشند و صنایع خلاق در شبکه‌ها و سیستم‌های مختلف شهر وجود داشته باشد، استخوان‌بندی و ماموریت‌های شهر با عنوان شهرهای رویدادمدار در حوزه خلاقیت شکل گیرد و کمک کند به سمت منطقه خلق حرکت کنیم.
حقوق مالکیت فکری نیازمند قانون‌گذاری و سیاست‌گذاری محکم و شفاف
ابتهاج بیان کرد: قانون مالکیت فکری و معنوی و رعایت کپی رایت (Copy Right) یکی از مهمترین و موثرترین عوامل توسعه صنایع خلاق است، که البته باید به سمت حمایت و اجرا و تضمین‌های اجرایی این قوانین گام برداشته شود، دولت‌های کشورهای توسعه یافته این قوانین را به عنوان پیشران و شتاب‌دهنده توسعه صنایع خلاق اجرا می‌کنند و اکثریت جامعه هم به این قوانین احترام می‌گذارند.
مدرس و پژوهشگر صنایع خلاق اظهار داشت: سازمان جهانی مالکیت معنوی (WIPO) قوانین این حوزه را تدوین می‌کند و برای به رسمیت شناختن حقوق هنرمندان و مالکان آثار، پیوسته این مساله را به صورت جدی پیگیری می‌کند؛ این قوانین به مالکان اثر اطمینان خاطر می‌دهد که وقتی آثارشان از محدوده زندگی آنها خارج می‌شود و وارد فضای اجتماعی و بازار تجاری می‌شود، متضرر نمی‌شود.
وی تاکید کرد: باید در قانون‌گذاری و سیاست‌گذاری در حوزه مالکیت فکری محکم و شفاف عمل شود، اگر قوانین مالکیت فکری به رسمیت شناخته شود و به صورت عمومی و گسترده رعایت شود، نتایج مطلوب به سرعت خود را نشان می‌دهد.