علم‌بندان ، آیین دهه محرم در خراسان شمالی
در استان خراسان شمالی هرساله در آخرین روز ذی‌الحجه و اولین روز محرم اهالی در قالب هیئت‌های عزاداری و عَلَم‌بندان به عزاداری می‌پردازند. این مراسم معنوی که نشاندهنده اوج عشق و ارادت مردم این دیار به مولای مظلومان حضرت اباعبدالله(ع) است از سال‌های بسیار دور در سطح استان برگزار می‌شود.
عَلَم يکي از وسیله‌های نمادين به‌کار رفته در آيين سوگواری عاشورا در ميان شيعيان است. اين وسيله معمولاً چوبی بلند به ارتفاع پنج تا شش متر است که سر آن پنجه‌ای برنجی می‌گذارند و پارچه‌های رنگين به چوب می‌بندند. به روایت تاریخ، امام حسین (ع) نیز علم و پرچم‌هایی داشته که در سپاه اباعبدالله (ع) به چشم می‌آمده، همین است که علم از مهم‌ترین و اصلی‌ترین علائم عزاداری است و مردم برای آن احترام بسیار قائل هستند.
در بيشتر مناطق ایران، روز اول محرم مراسم عَلَم‌بندی برپا می‌شود. در طول دهه محرم، عَلَم نيز در آداب‌ورسوم عزاداری سهم دارند و هرکس پارچه‌ای که نذر آن کرده است می‌آورد و روی ساير پارچه‌ها می‌بندد. در مراسم‌های عزاداری علم معمولاً در پیشاپیش صف سوگواران حرکت داده می‌شود.
نحوه برگزاری مراسم
در خراسان شمالی از اولین روز محرم، مراسم عزاداری و آیین‌های سوگواری ویژه این ماه را برگزار می‌کنند. شبیه‌خوانی، نخل‌گردانی، حركت دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی، علامت‌گردانی و عَلَم برداشتن، بخشی از آئین‌های ماه محرم استان خراسان شمالی است.
علم‌بندان از آیین‌های کهن و سنتی عزاداری در خراسان شمالی است که در آغاز ماه محرم برگزار می‌شود و مردم این استان، به‌ویژه سادات با مراسم علم‌بندان، عزاداری ماه محرم را آغاز می‌کنند. در این آیین، مردم در آخرین روز از ذی‌الحجه و در آستانه ماه محرم با حضور در مساجد و تکایا با برگزاری عَلَم‌بندان خود را برای برپایی مراسم عزاداری سید و سالار شهیدان، حضرت اباعبدالله الحسین (ع) آماده می‌کنند.بدین‌صورت که روز قبل از محرم به هنگام عصر مراسم تزئين عَلَم برگزار می‌شود، عَلَم يا همان بيرق دارای چوب بلندی در حدود شش يا هفت متر است كه بر سر آن قطعه فلزی شايد شبيه به كف دست كه چند شاخه بر آن افزوده شده است.
در مراسم عَلَم‌بندان ابتدا مجلس روضه‌خوانی در مسجد برگزار می‌شود و پس از آن سادات و بزرگان درحالی‌که اشعاری را قرائت می‌کنند اقدام به بستن عَلَم کرده و پارچه‌هایی را که مردم محل برای برطرف شدن گرفتاری‌ها و مشکلات خود نذر عَلَم کرده‌اند، بانظم، سبک و رنگ‌بندی خاصی، نماد و پارچه‌های رنگين را معطر کرده و به سر بيرق در قسمت اتصال چوب و سر آن گره می‌زنند كه البته آن‌هم استادکاری خاص خود را می‌طلبد و بر قامت چوب بلند كه چوبی از تير سپيدار و… است می‌پوشانند و در حین کار اسپند دود می‌کنند و یک نفر چاووشی میخواند.
بعد از بستن عَلَم، آن را به‌عنوان نماد عزاداری ماه محرم از مسجد خارج کرده و راهی خیابان‌ها و محلات می‌شوند که از سوی اهالی با ذبح گاو و گوسفند در مقابل عَلَم از آن استقبال می‌شود.
به‌این‌ترتیب نخستین آیین عزاداری و سینه‌زنی محرم حسینی با حمل عَلَم عاشورا آغاز می‌شود که پس از مدتی عزاداری عَلَم را به صحن مسجد برمی‌گردانند و با حلقه زدن گرد آن، فریادهای حسن و حسین سر داده و به نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌پردازند.
آيين‌های عزاداری ماه محرم در خراسان شمالی باکیفیت و شور و حال خاصی برگزار می‌شود اما آنچه بيش از همه به چشم می‌آيد نمايش اعتدال و دوری از افراط و تفریط و خرافه در اين آيين‌ها است. هدف از این آیین، اعلام آمدن ماه محرم و آغاز عزاداری‌ها است.
هر یک از اجزای تشکیل‌دهنده عَلَم، خود نماد و دارای فلسفه وجودی خاصی است که همگی مربوط به ائمه و شهدای کربلا و مسائل و وقایع حادثه عظیم کربلا می‌شود. حرکت دادن عَلَم در معابر و کوچه‌های شهر و روستا علاوه برداشتن پیام، اعلام آغاز عزاداری‌ها و ضرورت حفظ شعائر و تکریم و حرمت ایام حکم جمع‌آوری نذرهای مردم را برای برگزاری مجالس عزاداری‌ها بر عهده داشته است.
به‌کارگیری پارچه سبز به‌عنوان نماد لباس ائمه سادات، حرکت دادن عَلَم، نوحه‌خوانی، مرثیه‌سرایی و ادای سلام در آیین ویژه تقابل دو هیئت و دو گروه عَلَم‌دار با هماهنگی، حاوی پیام‌های خاص محرم و کاروان سیدالشهدا است.
در اعتقادات محلي مردم استان توسل به دسته‌های عزاداری برای شفای بيماران از سالار شهيدان جايگاه ویژه‌ای دارد، طوری که بارها مشاهده شده بيمارانی که در مسير دسته‌های عزاداری نشسته و از شهيدان کربلا طلب حاجت کرده‌اند. در هنگام عَلَم‌بندان مردم نذر خود مانند شربت، خرما، شیر، دود کردن اسپند و پول را به‌جا می‌آورند، اگر نذر قربانی داشته باشند، قربانی می‌کنند و به عزاداران نذری می‌دهند.
تاريخچه و قدمت
مراسم علم‌بندان در استان خراسان شمالی از سابقه و پيشينۀ ديرينه‌ای برخوردار است در تحقيقات ميدانی از بزرگان، تکیه‌داران و هیئت‌ها، به‌خصوص افراد مسن اين رسم را تا چهار نسل قبل خود به ياد دارند. این آیین حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال قدمت دارد.
آیین علم‌بندان با شماره ۱۴۳۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.