ویرانه‌های قلعه کمیز، یادآور حمله تیموریان به جنوب ایران
شهرستان رودان از طرف شمال غرب به شهرستان حاجی‌آباد، از غرب به شهرستان بندرعباس، از طرف جنوب و جنوب غرب به شهرستان میناب و از شرق به استان کرمان محدود می‌شود.
راه‌های دسترسی
قلعه کمیز در فاصله ده کیلومتری از راه اصلی بندرعباس-کهنوج واقع‌شده است. راه فرعی زیر از مسیر روستای سردنگ کمیز به قلعه کمیز منتهی می‌شود.
معماری
در جریان تهیه پرونده ثبتی قلعه کمیز، از اطراف قلعه قطعات سفال‌های شکسته جمع‌آوری شد. تعداد زیادی از سفال‌ها بدون لعاب با خمیره قرمزرنگ هستند. تعدادی از سفال‌ها ظریف با پوشش نخودی هستند که بر روی آن‌ها تزئینات کنده دیده می‌شود. چند قطعه سفال لعاب‌دار اسلامی، چینی، آبی سفید و یک قطعه النگو از خمیر شیشه نیز به‌دست‌آمده است. سفال‌ها مجموعانشان می‌دهند که قلعه کمیز در اواسط دوران اسلامی مسکونی بوده و ممکن است یکی از هفت قلعه‌ای باشد که در حمله تیموریان به جنوب ایران ویران شده است.
این قلعه بر روی یک پشته طبیعی صخره‌ای به ارتفاع ۱۵ تا ۲۰ متر قرار دارد. پلان این قلعه دقیقاً بر مبنای ویژگی‌های طبیعی و توپوگرافی صخره زیر قلعه شکل‌گرفته است. طول غربی- شرقی قلعه (حریم درونی) حدود ۵۵ متر و عرض شمالی – جنوبی آن حدود ۳۰ متر است. این قلعه دارای چهار برج اصلی در گوشه‌های شمال غرب، شمال شرق، جنوب غرب و جنوب شرق است و علاوه بر آن دارای چهار برج کوچک در حدفاصل برج‌های اصلی است که درواقع نقش پشتیبان دیوارهای قلعه را ایفا می‌کرده‌اند و به‌احتمال‌زیاد توپر بوده‌اند، یعنی هم به‌عنوان برج و هم به‌عنوان پشتیبان حفاظتی دیوارهای قلعه به کار می‌رفته‌اند.
ابعاد برج‌ها متفاوت است. بزرگ‌ترین برج در گوشه جنوب شرقی دارای ۱۶ متر قطر قاعده است. برج جنوب غربی ۱۲ متر، برج شمال غرب ۱۲ متر و برج شمال شرق ۱۴ متر قطر دارند. پشتیبان‌ها نیز بین ۴ تا ۶ متر قطر دارند. ویژگی طبیعی صخره دژ به‌گونه‌ای است که از جهات جنوب غرب و شرق، صعود به قلعه به‌راحتی امکان‌پذیر نیست زیرا جهات مزبور به شکل دیواره‌های صخره‌ای می‌باشند. فقط از ضلع شمالی که به‌احتمال‌زیاد ورودی داخلی دژ نیز در همین بخش بوده، صعود و ورود به دژ امکان‌پذیر بوده، زیرا شیب تپه صخره‌ای در این بخش ملایم‌تر است و به همین دلیل برای رفع این نقیصه و تکمیل استراتژی دفاعی دژ، اقدام به ساخت یک حصار تدافعی درونی به قطر چهار متر در ضلع شمالی شده که در امتداد شرقی و غربی به صخره‌های بلند دو ضلع غربی-شرقی تپه ختم و متصل می‌شده است.
دژ دارای یک حصار بیرونی با دیوارهای خشتی به پهنای چهار متر است که پلان آن نزدیک به چهارضلعی است. بخشی از ضلع غربی حصار بیرونی در امتداد شمالی به صخره‌های بلند و طبیعی متصل می‌شده است. درواقع بخشی از دیوار خشتی به‌طور طبیعی از صخره‌های موجود تشکیل‌شده، سپس مجدداً بااتصال دیوارهای خشتی در منتهی‌الیه امتداد شمالی حصار غربی به حصار جنوبی متصل می‌شده است.
طول غربی- شرقی حصار بیرونی ۱۷۰ متر و طول شمالی-جنوبی آن ۱۳۵ متر است.
تپه صخره‌ای که دژ بر فراز آن ساخته‌شده است درون حریم حصار داخلی واقع‌شده است. حصار بیرونی دارای یک ورودی در مرکز دیوار شمالی به پهنای ۶ متر است. ابعاد خشت‌های بکار رفته در ساخت دژ ۲۰*۲۰*۵ سانتی‌متر با ملاط گل رس به قطر ۲-۳ سانتی‌متر است.
ورودی‌ها
ورودی فعلی قلعه، بر مبنای مسیر رفت‌وآمد و شسته شدن مصالح براثر روان آب‌ها بر سطح قلعه ایجادشده است. این ورودی در ضلع جنوبی قلعه واقع‌شده اما ورودی دیگری نیز برای قلعه فرض می‌شود.
این ورودی در ضلع غربی و درست در مقابل بلندترین بخش قلعه (که فرض بر شاه‌نشین بودن آن است) قرار دارد.
ورودی دیگر قلعه، ورودی غربی آن است. این ورودی مشرف بر بلندترین نقطه قلعه بوده و با توجه به محل آن حدس زده می‌شود باید ورودی اصلی باشد.
سطح فوقانی قلعه
سطح فوقانی قلعه بیشتر شامل آثار، بقایا و دیوارهایی از جنس چینه‌های خشتی است. کف‌سازی آن نیز به دلیل حجم انبوه آوار موجود قابل‌تشخیص نیست، اما می‌توان با توجه به قدمت قلعه حدس زد کف‌پوش آن از آجرفرش بوده است.
یکی از بخش‌های باقی‌مانده قلعه فضای کوچکی است که در سطح فوقانی قلعه و در نزدیکی برج شمال غربی قرار دارد. این بخش شامل تعدادی دیوار است که تعریف‌کننده یکی از بخش‌های قلعه است.
دیوار پیرامون قلعه
قلعه کمیز مانند بسیاری از قلعه‌های دیگر دارای حصار بوده است. این حصار همانند خود قلعه از جنس خشت خام با ملاط گل رس است. اما به دلیل گذر ایام بخش عمده‌ای از آن تخریب‌شده و تنها اثری از آوار آن برجای‌مانده است. ابعاد خشت‌های به‌کاررفته در ساخت دیوار پیرامون همانند خشت‌های بکار رفته در ساخت قلعه خشت‌هایی در ابعاد ۲۰×۲۰×۵ است.
در خصوص ارتفاع دیوار پیرامونی نمی‌توان نظر قطعی داد، اما با توجه به باقی‌مانده آثار و حجم آوار ناشی از خرابی دیوار در کنار آن‌ها ارتفاعی بین ۲.۵ الی ۳ متر را می‌توان برای آن متصور شد.
مشخصات فنی و اقدامات انجام‌شده
عمده مصالح سازنده این اثر تاریخی خشت خام و با ملاط گل رس است.
بر روی بنای قلعه کمیز تاکنون اقدام باستان‌شناختی مدونی صورت نگرفته است. تنها اقدام صورت گرفته همان دوره شناخت و ثبت ملی اثر در سال ۱۳۸۱ به سرپرستی مرجان روایی است. در آن فصل از شناخت قلعه تعدادی سفال لعاب‌دار و بدون لعاب از قلعه به دست آمد که نشان از قدمت حدود میانه اسلامی اثر است.
البته برای شناخت دوره‌های دقیق اثر، همچنان نیاز به یک دوره دقیق باستان‌شناسی پیرامون قلعه و حفر گمانه‌ها و بررسی دقیق آثار، یک نیاز اساسی برای اثر است.
اقدامات مرمتی انجام‌شده قلعه کمیز، شامل مجموعه اقداماتی همچون مرمت دیوارهای جنوبی، شرقی و بخشی در ضلع شمالی است. این مرمت‌ها با پس از ایجاد کارگاه ساخت خشت در محوطه‌ای در نزدیکی قلعه و ساخت خشت‌هایی با ابعاد ۵×۲۰×۲۰ در سال‌های ۹۱ و ۹۲ آغاز شد و پس از استحکام‌بخشی به دیوارهای در حال تخریب قلعه پایان پذیرفت.
قلعه کمیز در سال ۱۳۸۱ به شماره ۶۷۶۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
منابع:
– اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران
– بررسی‌های باستان‌شناسی شهرستان رودان، اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان هرمزگان، ۱۳۸۶
– پرونده ثبت ملی قلعه کمیز، اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان هرمزگان، ۱۳۸۵
– جغرافیای استان هرمزگان، دپارتمان جغرافیای گروه صنعتی پاکمن، ۱۳۹۰
– جهان‌آبادیان، هادی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکز، ۱۳۸۲
– حبیبی، سید محسن، مرمت شهری، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۷
– حسینی، سید مهدی، سیری در مبانی نظری مرمت، انتشارات پارتیان، ۱۳۹۳