لشتان قلعه‌ای بر فراز صخرهای طبیعی
مجموعه‌ای گسترده از ویرانه‌های یک شهر باستانی بر فراز یک تپه مرتفع وجود دارد. حضار دفاعی با تعداد زیادی برج مدور در گوشه‌های دیوارها، ورودی قلعه از شمال، دروازه و دو برج در اطراف دروازه، آثار کنده‌کاری گسترده در تمام بخش‌های مختلف به‌ویژه آب‌انبارها و بنای سکونتی از جمله مواردی است که در وهله اول با آن مواجه می‌شویم.
موقعیت طبیعی اثر
در محدوده این قلعه باستانی، زمین‌های بایر و خشک است و سطح زمین پوشیده از خاک‌های نوع مارل (مارن) است. این خاک‌ها به‌دلیل درصد زیاد اسید موجود در آن قابلیت کشاورزی ندارد. همچنین به‌دلیل بالا بودن درصد رطوبت و سطح آب‌های شور زیرزمینی به کلی زمین‌های دور تا دور تپه معروف به قلعه لشتان شوره ار و لم‌یزرع است. تپه‌ای که بر فراز آن قلعه لشتان قرار دارد دارای دیواره‌های صخرهای به‌صورت طبیعی است و دسترسی به سطح آن از سه جانب شرقی، جنوبی و غربی امکان‌پذیر نیست. تنها در بخش شمالی آن، راه صعب‌العبوری برای صعود به سطح بالا وجود دارد.
ارتفاع سطح تپه قلعه لشتان در بخش‌های مختلف متفاوت است و به طور میانگین بلندی آن نسبت به زمین‌های اطراف در بخش شمالی و غربی ۵۰ متر، در بخش شرقی و جنوبی بیش از ۷۰ متر است. سطح تپه به‌صورت نامنظم و داری پستی و بلندی است به گونه‌ای که اختلاف ارتفاع بخش‌های مختلف سطح تپه قلعه لشتان بین ۱۵ تا ۲۰ متر متفاوت است. ابعاد سطح آن نامنظم است و به صورت یک چند ضلعی نامنظم و نیمه مدور هر کدام از اضلاع آن به‌هم پیوند دارند. در مجموع مساحت قلعه لشتان با احتساب بخش‌های مختلف حصار، بخش نامنظم حصار برج و باروها و سطوح عمیق و مرتفع در سطح قلعه ۱۵ هکتار است.
تاریخچه و وجه تسمیه اثر
اواخر دوره ساسانی، اوایل اسلامی، نوع سفال‌های ساده و بدون لعات با بافته‌های سفالی دوره ساسانی شباهت دارد. سفال ویژه آبی‌ـ‌سبز از همان نوع سفالی است که در اواخر دوره ساسانی و اوایل اسلام در بندر سیراف وجود داشته است. یک نمونه لعاب سبزرنگ از نوع نقاشی همراه با نقش کنده مربوط به اوایل عصر اسلامی است. همچنین سفال‌های چینی آبی‌ـ‌‌سفید به روزگار صفویه و سایر سفال‌های با نقاشی زیر لعاب به دوره‌های متأخر اسلامی تعلق دارد. در متون تاریخی، تاریخ ذکرشده برای قلعه در حدود ۹۰۴ هـ.ق ذکر شده است.
بنابراین آن چه از دیدگاه باستان‌شناسی و منابع تاریخی در ارتباط با تاریخ این قلعه مطرح است، در دوره ساسانی به‌ویژه اواخر این دوره و در صدر اسلام این قلعه بنیان نهاده شده است. پس از متروکه شدن آن در اواخر دوره اسلامی، به‌ویژه در دوره صفویه مجددا از آن استفاده شده و بخشی از بناهای آن بازسازی و مورد استفاده قرار گرفته است.
مرحله اول استفاده از این محل گسترده بوده است اما در دوره متأخر اسلامی طیف جمعیتی کوچکتری از بخش‌هایی استفاده کرده‌اند، یا فقط در مواردی خاص نظیر جنگ در دوره صفویه و پس از آن، از این محل استفاده شده است.
مشخصات بنا
اغلب بناهای سکونتی در صخره‌ها کنده شده است به‌گونه‌ای که حداقل یک ضلع ساختمان کنده و تسطیح شده و چوب سقف‌ها روی دیوارهای سنگی سه طرف یکدیگر و در ضلع جهارم در سوراخ‌های کنده شده در صخره قرار گرفته است. دیوار خانه‌ها اغلب از سنگ لاشه و قلوه و بیش از ۳۷ خانه مسکونی در سطح قلعه شناسایی شده است. این خانه‌ها دارای ابعاد نامنظم هستند و به طور معمول چهاردر شش و یا سه در پنج متر با ارتفاع سه متر بنا شده‌اند.
از جمله آثار سکونتی دیگر، آب‌انبارها هستند. بیش از ۹۳ عدد آب‌انبار بزرگ و کوچک در سطح این مجموعه شناسایی شده است. دو آب‌انبار، به طول ۱۵ در عرض چهار متر، بزرگ‌ترین آب انبارهای این مجموعه را تشکیل می‌دهند. تمام آب‌انبارها در صخره‌های سنگی کنده شده‌اند. این آب‌انبارها دارای حفره‌های مدور، چهارگوش و یا بیضی شکل هستند. اغلب آن‌ها دارای پوشش سقف بوده‌اند که امروز پوشش گنبدی سقف تعدادی از آن‌ها به خوبی حفظ شده است. همچنین چهار مجموعه مزار وجود دارد که برخی از آن‌ها در سنگ کنده شده و یا در مواردی دیگر، سنگ مزارها به‌صورت لوحه‌های سنگی است.
ویژگی اثر
قلعه در محلی دور از آبادی و بر فراز یک صخره طبیعی موقعیتی ممتاز و متفاوت از سایر قلاع باستانی را نشان می‌دهد. همچنین بکر بودن آن‌ها از ویژگی‌های دیگر اثر به‌شمار می‌آید.
قلعه لشتان به شماره ۱۶۳۱۶ در سال ۱۳۸۵ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
منبع:میراث آریا