مانه و سملقان، شهرستانی خوش آب‌وهوا با منابع طبیعی و جاذبه‌های گردشگری
شهرستان مانه و سملقان به مرکزیت شهر آشخانه یا همان اشکانه در شمال غربی استان خراسان شمالی واقع شده و از شمال و شرق به شهرستان بجنورد، از جنوب به شهرستان جاجرم، از جنوب غربی به شهرستان گرمه و از غرب به استان گلستان شهرستان‌های مراوه تپه و کلاله محدود می‌شود.
فاصلۀ مرکز شهرستان مانه و سملقان تا بجنورد ۴۰ کیلومتر است.
اقلیم خوش آب‌وهوا و وجود منابع سرشار طبیعی در شهرستان مانه و سملقان از دیرباز موجب جلب توجه جوامع انسانی و شکل‌گیری فرهنگ و تمدن‌های درخشانی در منطقه شده و وجود آثار تاریخی از دوره‌های پیش‌ازتاریخ تا دوره معاصر در بخش‌های مختلف این شهرستان گویای استقرار مداوم بشر در این خطه است.
بر اساس پژوهش‌های باستان‌شناسی، بخش‌هایی از منطقه مانه و سملقان برای نخستین بار در حدود ۸ هزار سال پیش مسکونی شده که آثار آن را می‌توان در «تپه قلعه خان» و «تپه ریوی» مشاهده کرد. آتشکده اسپاخو از جمله مهم‌ترین بنای تاریخی استان، یادگار ارزشمندی از اهمیت و رونق این منطقه در روزگار ساسانی است.
بر اساس کاوش‌های تپه قلعه خان، سابقۀ کهن‌ترین استقرار در آن به دوره نوسنگی یعنی حدود هشت هزار سال قبل باز می‌گردد. از دوران تاریخی، قلعه عظیم ساسانی قلعه خان و محوطه بزرگ تپه ریوی دو نمونه از کانون‌های مهم مدنی و فرهنگی شناسایی شده‌اند. محوطه باستانی ریوی در عصر هخامنشی و اشکانی شهری عظیم (بیش از ۱۱۰ هکتار) از این دوران را در دل خود جای داده است. وجود آتشکده اسپاخو نیز اهمیت دین زرتشت در منطقه را نشان می‌دهد.
مشاهیری چون علامه زردی و نیز آرامگاه‌هایی کهن چون مقابر روستای زرد و نیز امامزاده قاسم بازار قارناس، امامزاده دلاور، امامزاده گلزار کشانک متعلق به دوران اسلامی نشانه دیرینگی و رونق فرهنگ اسلامی در این خطه است.
تنوع قومیتی و وجود اقوامی چون کرد، ترک و ترکمن و همچنین تعداد محدودی قوم بلوچ که در اوایل دوره پهلوی به این منطقه کوچ کرده‌اند، سبب خلق آثار هنری متنوع و فرهنگ غنی در این منطقه شده است. صنایع‌دستی این شهرستان شامل انواع دست‌بافته‌ها و زیراندازها چون گلیم و جاجیم، قالی و قالیچه، سفره کردی، نمدمالی و… است.
معرفی تعدادی از جاذبه‌های گردشـگری و تاریخـی
اثر مشهور آتشکده اسپاخو در روستایی به همین نام و در ۶۱ کیلومتری جنوب غرب شهر آشخانه، مرکز شهرستان مانه و سملقان در نزدیکی جاده گرگان به بجنورد قرار دارد. در روستای اسپاخو تاکنون ۱۴ اثر و محوطه تاریخی شامل آتشکده اسپاخو، قلعه شهر سوخته، معدن تاریخی، ساختارهای آرامگاهی، قلعه ساسانی، محوطه باستانی اسپاخو، حمام، راه قدیمی، محوطه ساسانی، رشته قنات قدیمی، محوطه اسلامی و محوطه چشمه‌علی اصغر شناسایی شده است. اما مهم‌ترین و شاخص‌ترین اثر این مجموعه آتشکده اسپاخو است که بر روی تپه‌ای نسبتاً بلند در جنوب روستای امروزی اسپاخو قرار دارد.
تپه قلعۀ خان یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین استقرارگاه‌های پیش از تاریخ در شهرستان مانه و سملقان، روستای رسالت یا همان قلعه خان واقع است که سابقۀ استقرار در آن به دورۀ نوسنگی یعنی، حدود هشت هزار سال قبل، می‌رسد و زندگی در آن تا دورۀ ساسانی ادامه داشته است. به علاوه آثاری از استقرار در دوره‌های مختلف اسلامی نیز در این تپه کشف شده است. کاوش‌های باستان‌شناسی در این تپه منجر به کشف بقایای یک قلعه بزرگ دورۀ ساسانی و شمار قابل‌توجهی اشیاء باستانی شد.
محوطه تاریخی ریوی، این محوطه در ۳ کیلومتری غرب شهر آشخانه و ۱۰۰۰ کیلومتری غرب روستای نجف واقع شده است. اهمیت محوطه ریوی در این است که با وسعتی حدود ۱۱۰ هکتار، به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین شهرهای دوره هخامنشیان در شمال شرق کشور بوده است.از دیگر موارد مهم باستان‌شناسی وجود شواهد و مدارکی از قلمرو پادشاهی ماد در محوطه ریوی است.
منطقه نمونه و روستای هدف گردشگری درکش، روستای درکش واقع در دهستان آلمه از توابع بخش سملقان شهرستان مانه و سملقان است که در فاصله ۳۰ کیلومتری جنوب غربی شهر آشخانه واقع شده و از جاده اصلی ۲ کیلومتر فاصله دارد. درکش آب‌وهوای معتدل، طبیعتی جنگلی و کوهستانی و نیز چشمه‌سارهای بسیار دارد. تنها جنگل بلوط شرق کشور در اطراف این روستا قرار دارد. به علاوه در کوهسارها و دره‌های مجاور باغات میوه، انواع گیاهان دارویی و گونه‌های مختلف جانوری وجود دارد. از تولیدات محلی این روستا می‌توان گردو، بادام، انواع محصولات باغی شامل گیلاس، گلابی و عسل و… را نام برد.
منطقه نمونه گردشگری یامان داغی و جنگل‌های هاور، یامان داغی در جنوب و جنوب غربی و جنوب شرق روستای هدف و منطقه نمونه درکش و روستای هاور در شرق واقع است. این منطقه به لحاظ اقلیمی کوهستانی با آب‌وهوای معتدل در تابستان و سرد در زمستان‌هاست و فاقد جمعیت ساکن است.
بعضی از جاذبه‌های گردشگری منطقه عبارت‌اند از جنگل‌های هیرکانی که تنها بازمانده این‌گونه منحصربه‌فرد در شرق کشور بوده با پوشش غالب بلوط، مازو، بلند مازو، راش، کرکو و… کوهستان مرتفع با قلل متعدد و قله قوالی با ارتفاع ۲۹۰۰ متر، یامان داغی… چشمه‌سارها، دره‌ها و مناطق ییلاقی گولک، نرگزلی، کشگربه، ترناولی و… چشمه‌های گولک، چشمه بید و رودخانه کندرزو و…است که در زمینهٔ گردشگری کوهستان، صخره‌نوردی،گردشگری ورزشی و… قابلیت سرمایه‌گذاری و جذب گردشگران را دارد.
منطقه نمونه گردشگری قورخود، این منطقه نمونه بخشی از گستره وسیع منطقه قورخود است و مشتمل بر جنگل‌ها، ارتفاعات و پوشش گیاهی منتهی به پارک ملی گلستان است. از نظر دسترسی به منطقه نمونه قورخود، مسیر قاضی – زرد- کاستان به فاصله تقریبی ۴۱ کیلومتر تنها راه دسترسی ماشین‌رو است. روستای کاستان نیز تنها روستای منطقه نمونه است. این روستا قدمتی ۲۲۰ساله دارد که پیدایش آن مربوط به دوران صفویه است.
از مهم‌ترین جاذبه‌های طبیعت منطقه می‌توان به قله قورخود با ارتفاع ۲۹۵۰ متر، پوشش جنگلی متراکم و انبوه، درۀ زوی جنان، چشمه زوی جنان، آبشار کزوی جنان، غارهای طبیعی به نام دو دهنه و منطقه حفاظت‌شده قورخود اشاره کرد. این منطقه با تنوع وحوش، زیستگاه خرس قهوه‌ای کم‌نظیری است.
منطقه نمونه گردشگری کشانک در فاصله ۱۱ کیلومتری جنوب غربی آشخانه قرارگرفته است. مشاغل عمده مردم روستا زراعت،باغداری، دامداری و… است.
جاذبه‌های طبیعی همچون چشمه‌های علی جمعه، علی دری، سالان، مسافر، ترناولی، کانی موسو، ساخ چشمه و قاریاق‌ده و ارتفاعات سرسبزی همچون کورکن، تیغ بل، ترناولی وترنو و سرم با ارتفاع ۱۸۴۴ متر در جنوب روستا قرار دارد.
امامزاده گلزار در دامنه‌های پوشیده از درختان و باغات میوه همه‌روزه پذیرای جمع کثیری از دلدادگان و مشتاقان و همچنین مسافران و مردم اطراف است.