مسجد کبود ، نگین فیروزه‌ای تاریخ ایران
قدمت این بنا به قرن نهم هجری قمری بازمی‌گردد و تنوع و ظرافت کاشیکاری، انواع خطوط و نقش‌های به‌کار رفته در آن و نیز زیبایی و هماهنگی رنگ‌ها به‌ویژه رنگ لاجوردی کاشی‌کاری‌های معرق سبب شده تا به فیروزه جهان اسلام شهرت پیدا کند. این بنا با نام‌های مختلف از جمله گوی مَچید، مسجد شاه جهان، عمارت و مسجد مظفریه مشهور بوده است.
مسجد کبود که غنای رنگ کاشی‌هایش روزگاری دل هر نمازگذاری را می‌ربود، در گذر زمان آسیب‌هایی جدی را متحمل شده است. در سال ۱۱۹۳ هجری قمری زلزله مهیب تبریز، لرزه بر جان این نگین درخشان انداخت تا جایی که گنبدهای آن فرو ریخت. امروزه از بنای اصلی تنها یک سردر و چند پایه بر جای مانده، اما همین باقی‌مانده‌های کم نیز به خوبی توانسته است شکوه و هنر معماریِ این مسجد فیروزه‌ای را شهره جهان کند.
موقعیت جغرافیایی
مسجد کبود از آثار دوران «ابوالمظفر جهانشاه بن قرهیوسف» مقتدرترین حکمران سلسله ترکمانان قراقویونلو است که در سال ۸۷۰ هجری قمری به همت و نظارت جان بیگم خاتون، همسر او و به نقلی صالحه دخترش ساخته شده است. این شاهکار معماری دوره اسلامی در خیابان امام خمینی، روبه‌روی کوچه دل حامد، جنب پارک خاقانی شهر تبریز واقع شده است.
تاریخچه
طبق اطلاعات مندرج در کتیبه سر در ورودی این مسجد، تاریخ ساخت آن به سال ۸۷۰ هجری قمری برمی‌گردد. چنین به نظر می‌رسد که این تاریخ بیانگر زمان اتمام کاشیکاری سر در مسجد بوده و فرایند ساخت آن از چندین سال قبل تر آغاز شده و در این تاریخ، احداث بنا به اتمام رسیده است. بر روی این کتیبه، اسامی عمارت مظفریه و نعمت‌الله بن محمد البواب، هنرمند برجسته آذربایجانی نوشته شده که خطاط و طراح نقوش مسجد کبود بوده است.
مرمت و بازسازی مسجد به‌منظور حفاظت و تعمیر بخش‌های باقی‌مانده شامل طاق‌ها و پایه‌ها از سال ۱۳۱۸ آغاز شد و در سال ۱۳۵۵ کارهای ساختمانی آن به اتمام رسید. بازسازی گنبد اصلی توسط مرحوم استاد رضا معماران انجام شده است.
معماری و ویژگی‌های بنا
مسجد کبود از نمونه‌های منحصر به فرد معماری کهن ایرانی و تنها بنایی است که از دورە فرمانروایی قراقویونلوها در پایتخت آن‌ها، یعنی تبریز با شکوه باقی مانده، زیبایی‌های معماری این مسجد چنان جالب و جذاب است که پس از گذشت قرن‌ها و صدماتی که بر ساختار آن وارد شده، هر انسان صاحب ذوقی را متحیر و مبهوت می‌سازد. بارزترین ویژگی مسجد کبود و شهرت وافر آن با معماری ویژه تلفيقی و اعـجاب‌انگيزش بيشتر به دلیل کاشیکاری معرق و تلفيق آجر و کاشی، اجرای نقوش پرکار آن است که زینت‌بخش سطوح داخلی و خارجی بنا است.
چنين به نظر می‌رسد که ساختمان مسجد کبود مانند یادبودی از پيروزی‌های جهانشاه بر پا شده است، به طوری که در این خصوص می‌توان به سوره «فتح» که به صورت کامل و به شکل برجسته، زینت‌بخش دور تا دور بالای شبستان بزرگ است، اشاره کرد. نام جهانشاه نیز در کتيبه بالای در ورودی نقش بسته که قبلا روکش طلایی داشته، این مسجد دارای گنبدخانه است که گرداگرد آن را شبستان فرا گرفته است. از نظر فرمی، مسجد کبود در مقایسه با دیگر مساجد مشهور ایرانی، فاقد میانسرا است.
مسجد کبود در اصل، عضوی از یک مجموعه معماری بزرگ‌تر به نام «مجموعه مظفریه» بود. این مجموعه از مسجد، خانقاه، صحن و کتابخانه تشکیل شده بود. راهکار انتخابی معمار سازندۀ مسجد کبود، سازگاری مطلوبی با وضعیت اقلیمی شهر تبریز (اقلیم سرد کوهستانی) به وجود آورده است به نحوی که تمام بخش‌های این مسجد می‌توانستند در فصول مختلف سال، نقش عملکردی خود را ایفا کنند.
عمده مصالح به کار رفته در این بنا آجر است. البته سنگ‌های ساختمانی نادری نیز در آن به کار رفته است. از بقایای مسجد معلوم می‌شود که آجرها با گچ، بندکشی شده است. صحن مربع شکل، حوضی برای وضو، شبستان‌های اطراف برای درس و همچنین پناهگاه مستمندان، مسجد را تشکیل می‌دادند. در قسمت جلوی صحن و رو به قبله، بنای اصلی مسجد به پا شده که محوطه‌ای محصور، پوشیده و مربع شکل است. فاصله پایه‌های سقف ضربی آن، ١٢ متر است که روی چهار پایه یک محوطه مربع شکل قرار دارد.
طبق شواهد، کف مسجد با کاشی‌های براق پوشیده شده بود. شبستان بزرگ مسجد نیز محاط به رواق‌های به هم پیوسته است و از سه سو با طاق‌نماهایی به رواق‌های اطراف خود ارتباط دارد. این شبستان با سقفی ضربی پوشیده شده که قطر دهانه آن ١٧ متر است. در داخل شبستان کوچک مسجد نیز خصوصیت جالب گنبد این مسجد، ساخت آن روی چهارپایه مربعی است که این مربع خود به خود به تقارن و تجانس درون مسجد می‌انجامد، لذا عظمت و زیبایی مسجد را که طی قرون مختلف به نام‌های مختلف خوانده شده است، باید به لحاظ معماری خاص آن دانست.
پشت در ورودی شبستان بزرگ، یک بیت شعر با خط ثلث به چشم می‌خورد:
کردار بیار و گرد گفتار مگرد
چون کرده شود، کار بگوید که، که کرد
آنچه اینک از کلیت حجمی و ساختار فرمی مسجد کبود در برابر دیدگان ما قرار دارد، یک موجودیت معمارانه مرمت شده است. طبق گزارش‌های مندرج در پروندە مرمتی این بنا، اقدامات حفاظت و مرمت در آن،از سال ۱۳۰۸ هجری شمسی شروع شده و تا به امروز ادامه دارد.
سخنان بزرگان در مورد مسجد کبود
سیاحان و گردشگران بسیاری از این بنا بازدید و بسیار در مورد آن قلم فرسایی کرده‌اند. از جمله سیاحانی که از این بنا بازدید کرده، نادر میرزا قاجار است که در مورد این مسجد چنین می‌نویسد:
«روزگار بگذرد که چشم روزگار چنین بنایی را نخواهد دید.»
از جمله سیاحانی که پیش از خرابی این بنا موفق به بازدید آن شده‌اند “کاتب چلبی و تاورنیه” بودند که به صورتی ویژه با تمام جزئیات معماری این مسجد را وصف کرده‌اند. بازدید این دو نویسنده از مسجد کبود قبل از سال‌های ۱۰۴۸ و ۱۰۴۵ هجری قمری بوده است.
چلبی، سردر اصلی را از طاق کسری بلندتر دیده است و تاورنیه، علاوه بر سردر و کاشی‌کاری‌های بی‌نظیر مسجد از دو مناره بسیار بلند صحبت می‌کند که در زلزله به کلی از بین رفته‌اند.
تاورنيه در سال ۱۰۴۶ هـق مي‌نويسد: «بنای مسجد كبود بسيار عالي‌تر از مساجد ديگر است. گنبد اين بنا از طرف‌داخل با آجرهای كوچك مربع از كاشی های الوان مختلف گل و بوته موزائيك شده كه در ميان آن‌ها به تناسب جملات و آيات‌عربی گنجانيده و بقدری خوب به‌هم اتصال داده‌اندکه انگار یک نقاشی است.»
مادام ژان دیولافوا، مهندس راه و ساختمان و باستان‌شناس فرانسوی که به‌همراه همسرش از سوی دولت فرانسه برای کاوش‌های باستان شناسی به ایران سفر کرده بود در کتاب خود این مسجد را مسجد آبی تبریز (La Mosquée bleue de Tauris) می‌نامد.
مادام ديولافوا نيز در قرن ۱۵ ميلادی می‌نويسد: «بهترين نمونة ابنية قديمی تبريز مسجد كبود است. عظمت بنا و ظرافت معماری و كاشی‌کاری همه حيرت‌آور است. اين مسجد حياط بزرگی داشته كه در اطراف آن طاق نماهای جالب توجهی بوده و مركز آن حوض بزرگی برای وضوگرفتن داشت.»