«قلعه جلال‌الدین» یکی از سازه‌های معماری دفاعی
یک پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: قلعه‌ها فراوان‌ترین و ماندگارترین سازه‌های معماری دفاعی بودند که از دوره‌های مختلف تاریخی بر جای مانده‌اند و معمولا پناهگاه مبارزان یا اهالی شهرها و آبادی‌ها در مواقع ناامنی و حمله و هجوم دشمنان و چپاولگران بوده‌اند.
رجبعلی لباف‌خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: از حدود ۱۰ هزارسال پیش که نخستین زیستگاه‌ها در «گنج دره» نزدیک هرسین کرمانشاه ساخته شد، انسان دریافت که می‌تواند بسیاری از مشکلات زیست‌محیطی ناشی از سرما، گرما، نزولات آسمانی و امنیت را با معماری مرتفع کند.
وی افزود: از حدود ۶۰۰۰ سال پیش که شهرها ساخته شدند، شهرنشینان با معماری توانستند برگرد شهرها حصار بکشند و اشراف و ثروتمندان با بهره‌مندی از معماران و معماری، کاخ‌ها و قلعه‌ها و تاسیسات دفاعی برآورند و در پناه آن‌ها ایمن باشند.
این پژوهشگر خراسانی ادامه داد: قلعه‌ها فراوان‌ترین و ماندگارترین سازه‌های معماری دفاعی بودند که از دوره‌های مختلف تاریخی بر جای مانده‌اند و معمولا پناهگاه مبارزان یا اهالی شهرها و آبادی‌ها در مواقع ناامنی، حمله، هجوم دشمنان و چپاولگران بوده‌اند.
لباف‌خانیکی خاطرنشان کرد: فراوان‌ترین قلعه‌ها در ارتفاعات البرز و قهستان به «اسماعیلیان» تعلق داشتند، اما گاه اتفاق می‌افتاد که برخی پادشاهان یا فرماندهان نیز شاید به تقلید از اسماعیلیه جهت حفاظت خود اقدام به قلعه‌سازی می‌کردند. «قلعه جلال‌الدین» یکی از آن‌ها است که در شمال خراسان بر کنار راه گرمه به جاجرم ساخته شده و احتمالا «جلال‌الدین خوارزمشاه» که شاهد یورش بی‌رحمانه مغولان بوده، جهت حفاظت و امنیت خود و خانواده‌اش دستور احداث آن را در مکانی داده است که امکان فرارش به نقاط مختلف باشد.
وی بیان کرد: به نظر می‌رسد که دلایل ایجاد قلعه جلال‌الدین وجود کوهی صخره‌ای و مخروطی در آن ناحیه و چشمه‌ای پر آب در دامنه آن کوه بوده است. قلعه بر بلندترین نقطه کوه ساخته شده تا قراولانش راه‌های گوناگون و دشت‌های گرمه و جاجرم و جوشقان را زیر نظر داشته باشند و در شبیخون دشمنان غافلگیر نشوند.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: بیشتر زیربنای قلعه جلال‌الدین بر سطح هموار شده رأس کوه بنا شده، اما در سمت شمال دیوارها از ناهمواری‌ها تبعیت کرده است. نقشه قلعه یک ۶ ضلعی منتظم است. در هر گوشه یک برج مدور شکل گرفته که علاوه بر دیده‌بانی و مراقبت نقش پشتیبانی و پیشگیری از رانش دیوارها را نیز ایفا می‌کرده است. فاصله هر برج با برج مقابل ۲۳متر و ارتفاع دیوارهای سنگی باقیمانده در برخی از برج‌ها به ۱۵متر و ضخامت آن به پنج متر می‌رسد.
لباف‌خانیکی ادامه داد: ورودی قلعه از میانه برج جنوبی که قدری گشاده و با آجر نماسازی شده و نقش هشتی به خود گرفته است، به درون باز می‌شود. قلعه جلال‌الدین از درون دو طبقه است. طبقه همکف هر برج را به عنوان اسطبل یا سردابه مورد استفاده قرار می‌دادند. برخی هم اظهار نظر کرده‌اند که گاه از آن فضاها به عنوان زندان نیز استفاده می‌شده است.
وی افزود: در قلعه چاهی به عمق ۲۵ تا ۳۵متر وجود داشته که به آب «چشمه جلال‌الدین» در شمال و مجاورت قلعه دسترسی داشته و این امکان را فراهم می‌آورده که آب مورد نیاز اهالی از درون قلعه تامین شود. حیاط درونی قلعه ساده و کف آن ناهموار است. در کنار حیاط حفره‌ای پر شده از سنگ مشاهده می‌شود که گویند راهی مخفی به بیرون قلعه بوده است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی عنوان کرد: نمای داخلی قلعه دو طبقه است. طبقه همکف صرفا سکویی به عرض حدود یک متر است که احتمالا نقش راهرو جهت دسترسی به فضاهای داخل برج‌ها را ایفا می‌کرده است. از نکات جالب و قابل تأمل این که بر کناره سکو و سرتاسر آن خمره‌های متعددی نصب بوده که احتمالا در آن‌ها آب ذخیره می‌شده است. شوربختانه تعدادی از آن‌ها شکسته و از میان رفته، اما داغی آن‌ها هنوز موجود است.
لباف‌خانیکی ادامه داد: ورودی به راهرو بالای سکو از طریق پلکان کم‌عرض مجاور برج جنوبی باز شده است. شکل و ساختار قلعه، اشراف قلعه بر دشت‌های اطراف و مسیرهای دسترسی، اطاقک‌های درون برج‌ها، جان‌پناه‌ها و منافذ دید دیواره برج‌ها و تاسیسات آب‌رسانی تردیدی باقی نمی‌گذارد که آن را یک قلعه دفاعی بدانیم.
وی خاطرنشان کرد: در ارتباط با نامگذاری و قدمت قلعه به یقین نمی‌توان اظهارنظر کرد، زیرا در آن کتیبه‌ای نیست که از هویتش خبر دهد. در متون تاریخی هم به آن اشاره‌ای نشده است، با این وجود آثار شواهدی موجود است که براساس آن بتوان جایگاه تاریخی این قلعه را به تقریب تعیین کرد. قطعه سفال‌های ساده و لعابدار فیروزه‌ای پراکنده در حیاط و برخی برج‌های دیده شده متعلق به اواخر قرن ششم تا قرن دهم ه.ق بودند. آجرهای استفاده شده در برخی نقاط قلعه نیز با ابعاد ۵×۲۵×۲۵ قابل مقایسه با آجرهای « مزار گرمه» متعلق به قرن هفتم ه.ق است.
این باستان‌شناس خراسانی اظهار کرد: در جمع‌بندی کلی می‌توان فرض کرد که قلعه جلال‌الدین در اوایل سده هفتم ه.ق در آستانه حمله مغول‌ها ساخته شده و تا پایان عصر صفوی نیز مورد بهره‌برداری بوده است. قلعه جلال‌الدین در تاریخ سوم بهمن ۱۳۵۶خورشیدی به شماره ۱۵۷۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.