یک میلیون سال هنر ایران را یک‌جا تماشا کنید
در خانه بنشینید و به نظاره شکوه یک میلیون ساله هنر ایران از بیش از یک میلیون سال پیش تا دوره قاجار آن‌هم از منظر موزه ملی ایران بنشینید.
این روزها به واسطه شیوع ویروس کرونا، همه اماکن تاریخی و فرهنگی ازجمله موزه‌ها تعطیل هستند. این درحالی است که طی سال‌های گذشته موزه‌های کشور نه تنها از ۲۸ اسفند تا ۱۶ فروردین ساعت فعالیت خود را افزایش می‌دادند و از ۹ صبح تا ۱۹ میزبان بازدیدکنندگان بودند بلکه موزه ملی ایران به رسم چند ساله خود یک روز را در نوروز به عنوان «شبی با موزه» اختصاص می‌داد و عموم جامعه می‌توانستند تا پاسی از شب به دیدن اشیای موزه بروند و درکنار برگزاری نوروزگاه از امکانات گردشگری شبانه و به نوعی گردشگری غذا که در خیابان سی تیر فراهم است نیز بهره‌مند شوند.
اما امسال در نوروز ۹۹ هیچیک از این مراسم برگزار نمی‌شود و هیچیک از این اتفاقات نمی‌افتد چراکه کرونا ویروس جدید به دلیل میزان شیوع بالایی که دارد، مسبب فوت هزاران نفر شده است. در این میان تمام مراکز فرهنگی، هنری و تاریخی تعطیل شده‌اند. با این وجود فضای مجازی این امکان را ایجاد کرده است که مخاطبان علاقه‌مند به دیدن آثار موزه‌ای از خانه هم بتوانند این مهم را محقق کنند و چه بسا این‌بار بتوان از نمایی نزدیک‌تر و حتا با کیفیت بهتر و البته زمان بیشتر، این کار را انجام داد.
در این گزارش علاوه بر نمایش گزیده‌ای از آثار موزه ملی (ایران باستان و هنر اسلامی) به مرور تاریخچه موزه ملی ایران به عنوان موزه مادر می‌پردازیم. درعین حال این امکان برای مخاطب فراهم است تا از نمایی نزدیک‌تر از آنچه از پشت ویترین‌ها می‌بایست به نظاره آثار تاریخی، بنشیند، آنها را ببیند و از آن لذت ببرند.
در مجموعه موزه ملی ایران، به عنوان بزرگترین، مهم‌ترین و قدیم‌ترین موزه کشور، بیشترین یافته‌های باستان‌شناسی حاصل از کاوش‌های علمی از دوران پارینه‌سنگی تا اسلامی در قالب دو موزه «ایران باستان» و «باستان‌شناسی و هنر اسلامی ایران» به نمایش درآمده است. موزه ملی ایران در سال ۱۳۱۶ خورشیدی در اولین بنای موزه‌ای کشور گشایش یافت. این بنا را آندره گدار، معمار فرانسوی، با الهام از طاق کسرا طراحی کرد و دو معمار ایرانی، عباسعلی معمار و استاد مراد تبریزی اجرای آن را برعهده گرفتند. «موزه ایران باستان» شامل دو موزه «پیش از تاریخ ایران» با آثاری از دوران پارینه‌سنگی قدیم تا اواخر هزاره چهارم پم (یعنی از کهن‌ترین دوران تا پیش از ابداع نگارش) و در «موزه دوران تاریخی» آثاری از اواخر هزاره چهارم پم (یعنی آغاز به‌کارگیری نگارش) تا پایان دوران ساسانی به نمایش گذارده شده است.
آثاری که در این بخش به نمایش گذاشته شده کهن‌ترین دست ساخته‌های انسان در ایران را شامل می‌شود و تا آثار دوره ساسانی ادامه می‌یابد. درواقع کهن‌ترین دست‌ساخته‌های انسان در ایران از مکان‌های باستانی کَشفرود در خراسان، گنجرپر و غار دربند در گیلان، شیوه‌تو در مهاباد و لادیز در سیستان و بلوچستان به دست آمده و شامل ابزارهای سنگی دوره پارینه‌سنگی قدیم است که بیش از یک میلیون تا دویست هزار سال قدمت دارد.
در بیش از یک میلیون سال پیش که به دوره پارینه سنگی قدیم می‌شناسیم مواردی ازجمله مهاجرت انسان راست‌قامت از افریقا به آسیا و اروپا، شکار و جمع‌آوری خوراک، رواج صنعت ساخت ابزار سنگی الدووان و آشولی و استفاده از آتش برای گرمایش و پخت محقق شده است.
در دوره پارینه‌سنگی میانی که حدود ۲۰۰ هزار سال پیش بود نیز شاهد پیدایش انسان نئاندرتال و انسان مدرن اولیه، رواج صنعت ابزارسازی موستری و شیوه، تراش لوالوا و گسترش استفاده از غار و پناهگاه صخره‌ای بودیم.
دوران پارینه‌سنگی جدید نیز از حدود ۴۰ هزار سال پیش را دربرمی‌گیرد و اتفاقاتی ازجمله ورود انسان هوشمند جدید به ایران، رواج صنعت ابزارسازی تیغه ـ ریزتیغه برادوستی، ساخت آویز و تزئینات شخصی و ابزار استخوانی در این دوره رخ داده است.
دوره فراپارینه سنگی نیز حدود ۱۸ هزار سال پیش را دربرمی‌گیرد و در این دوره ابداع تیر و کمان و ابزارهای ترکیبی، رواج صنعت ابزارسازی ریزتیغة زرزی در زاگرس، افزایش صید گونه‌های آبزی و پرندگان و استفاده از غلات خودرو محقق شده است.
آغاز نوسنگی نیز ۱۲ هزارسال پیش را دربرمی‌گیرد و آغازی بر دوره نوسنگی با سفال است. در این دوره شاهد آغاز اهلی کردن دام، آغاز کشاورزی، ساخت ظروف سنگی، تولید ریزتیغه با شیوه فشاری بودیم و روستانشینی آغازین، قدیم و میانه نیز ۹ هزار سال پیش از میلاد را دربرمی‌گیرد و نوسنگی با سفال در این دوره به پایان می‌رسد. در این دوره شاهد آغاز روستانشینی، آغاز سفالگری، ساخت پیکرک‌های گلی و سنگی، استفاده از مس به روش چکش‌کاری و رواج حصیربافی بودیم.
روستانشینی میانه و جدید نیز ۴۵۰۰ سال پیش از میلاد آغاز می‌شود و دوره مس و سنگ را دربرمی‌گیرد. در این دوره استفاده از فلز مس و استخراج نقره و طلا، ابداع چرخ سفالگری، رواج نخریسی و استفاده از پشم، رواج استفاده از مهرهای مسطح گلی و سنگی، استفاده از حیوانات در حمل بار و کشاورزی و شکلگیری شهرهای اولیه را شاهد هستیم.
عصر مفرغ/ایلام نیز از ۳۳۰۰ پیش از میلاد را دربرمی‌گیرد. بداع خط و نگارش، گسترش شهرنشینی، گسترش مبادالت و تجارت، حکومت عیلام آغازین و عیلام قدیم و آغاز تولید اشیاء مفرغی در این دوره محقق شد.
عصر آهن نیز ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد را دربرمی‌گیرد. استفاده از فلز آهن، عیلام میانه و ساخت معبد چغازنبیل در این دوره انجام می‌شود و عصر آهن دو نیز ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد را دربرمی‌گیرد که شاهد پیدایش سلسله‌های محلی، تولید و رواج اشیاء آهنی، گسترش استفاده از تکوک (ریتون‌های سفالی) و شکلگیری عیلام نو یک بودیم.
عصر آهن ۳ نیز ۸۵۰ پیش از میلاد رقم خود که با تشکیل حکومت مانا، تشکیل حکومت الیپی، تشکیل حکومت ماد، پادشاهی عیلام نو یک و دو، تولید ظروف سفالی لعابدار (با استفاده از اکسید فلزات) همراه بود.
دوره هخامنشیان نیز از ۵۵۹ پیش از میلاد با تأسیس نخستین امپراتوری، استفاده از فارسی باستان، عیلامی و آرامی در نوشتار، فتح بابل، صدور منشور کورش، ایجاد تشکیلات چاپارخانه و پست و جاده شاهی، حفر مجدد کانال سوئز در ۵۱۶ پم و ضرب سکه به فرمان داریوش محقق شد و در ادامه شاهد شکلگیری دوره سلوکی در ۳۳۱ سال پیش از میلاد هستیم. در این دوره مرگ اسکندر در ۳۲۳ پ م، تأسیس سلسله سلوکی ۳۱۲ پ م، رواج هنر هلنی در ایران محقق می‌شود و با آغاز دوره اشکانی در ۲۵۰ سال پیش از میلاد که تا ۲۲۴ میلادی ادامه پیدا می‌کند استفاده از خط و زبان پهلوی اشکانی، سیستم حکومتی ملوک‌الطوایفی، استفاده از هنر گچبری در تزئینات داخلی معماری را شاهد هستیم.
دوره ساسانیان نیز با پایان دوره اشکانیان آغاز و تا ۶۵۱ میلادی ادامه پیدا می‌کند. در این دوره آیین زرتشتی رسمی شد و شاهد ایجاد استحکامات دفاعی در مرزهای ایران (دربند، تمیشه و …)، طراحی و ساخت سیستم‌های آبرسانی و سدسازی، ایجاد مراکز سکونتی با پلان‌های از پیش تعیین شده و تلاش برای گسترش مرزهای ایران به زمان هخامنشی بودیم.
با ورود اسلام به ایران شاهد شکلگیری هنر ایرانی – اسلامی هستیم و در اینجاست که آثار بخش موزه باستان‌شناسی و هنر اسلامی ایران رخنمایی می‌کنند.
موزه باستان‌شناسی و هنر اسلامی ایران
موزه باستان‌شناسی و هنر اسلامی ایران براساس پلانی الهام‌گرفته از کاخ ساسانی بیشابور، به صورت چلیپایی هشت‌ضلعی، با مساحتی حدود ۴۰۰۰ متر مربع و در سه طبقه ساخته شد. این بنا به منظور تأسیس موزه باستان‌شناسی و هنر اسلامی ایران تجهیز و در سال ۱۳۷۵ افتتاح شد. در اول تیرماه ۱۳۸۵ با هدف اصلاح و تکمیل تأسیسات، گسترش برخی فضاها و بازنگری در چگونگی نمایش آثار، این موزه برای بازسازی تعطیل شد و بار دیگر در سال ۱۳۹۴ با تغییراتی در فضاهای داخلی و چیدمان بازگشایی شد. طبقه همکف این بنا به سالن اجتماعات و سالن نمایشگاه‌های موقت اختصاص دارد. آثار موزه باستان‌شناسی و هنر اسلامی ایران در دو طبقه اول و دوم، بر اساس زمان‌بندی تاریخی چیدمان شده است، بازدید از طبقه دوم شروع می‌شود و در طبقه اول به پایان می‌رسد. موزه کنونی شامل ۶ تالار در دو طبقه است: طبقه دوم شامل تالارهای صدر اسلام، سلجوقی و ایلخانی و طبقه اول تالارهای قرآن، تیموری، صفویه، افشار، زند و قاجار است. عمده اشیاء موجود در این موزه برگزیده‌ای از آثار حاصل از کاوش‌های علمی یا مجموعه‌های معتبری چون آستان شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی است.
در سده‌های اولیه اسلام شهرهای نیشابور، ری، گرگان، شوش و سیراف هر یک به فراخور توانایی‌های اقتصادی، فرهنگی و اقلیمی خود به عنوان مراکز تولید و داد و ستد انواع دستاوردهای صنعتی ـ هنری ازجمله سفال و شیشه شهرت یافتند. همچنین بسیاری از بناهای سده‌های اولیه اسلام با تزئینات گچبری و نقاشی روی گچ آراسته شده بودند، ازجمله کاخ سبزپوشان نیشابور و مسجد ارگ ری. از تکنیک‌های رایج سفالگری در صدر اسلام سفال با نقش قال‌بزده بدون لعاب و لعابدار، نقاشی روی پوشش گلی زیر لعاب شفاف، لعاب پاشیده و زرین‌فام است.
با تشکیل سلسله تیموری در اواخر سده هشتم و اوایل سده نهم هق سمرقند، پایتخت تیمور، از بزرگترین مراکز تجمع هنرمندان شد. تیمور، اکثر استادان شیشه‌گر ایرانی را به قصد خلق آثار هنری به سمرقند فرستاد و صنعت شیشه‌گری دوباره رواج یافت و سمرقند مرکز هنر شیشه‌گری شد. از بهترین دستاوردهای هنری دوره تیموری، پیدایش مکتب نقاشی «هرات» است همچنین شاهد ساخت سفالینه با تکنیک نقاشی زیر لعاب و ظروف یکرنگ و همچنین سفال آبی و سفید با نقش‌مایه‌های ایرانی و چینی هستیم.
با آغاز دوره صفوی در سده دهم ه ق مرکزیت هنری از هرات به تبریز و سپس به قزوین و اصفهان منتقل شد. در این دوره قرآن‌های بسیار نفیس با خطوط نسخ و ثلث با تذهیب‌های زیبا کتابت و نسخه‌های علمی و ادبی با خطوط خوش و نقاشی‌هایی به شیوه شیراز، هرات و اصفهان مصور شد. در ادامه این دوره شاهد آغاز نقاشی «رنگ و روغن» و همچنین شکل گیری خط نستعلیق بودیم و آثار نفیسی مانند قلمدان‌ها و قاب آیینه‌ها ساخته شدند. در دوره‌های ایلخانی و تیموری، کاشی معرق و همچنین کاشی هفت رنگ به تزئینات معماری افزوده شد و گوناگونی رنگ‌ها در نقاشی‌ها رونق یافت. در دوره قاجار نیز آثار طبیعت‌گرانه‌تر شدند البته شیوه نقاشی قاجار بیشتر تقلیدی از دوره‌های قبل و نقاشی کالسیک اروپا است. با این وجود شاهد شکلگیری نقاشی قهوه‌خانه‌ای هستیم و خط شکسته نستعلیق به شکوفایی رسید.
منبع:ایلنا
