معجونی از نمادهای معماری در موزه دکتر «محسن مقدم»
در خیابان شیخ هادی و در میانه هیاهوی هر روزه شهر شلوغ، عمارتی است زیبا و دلگشا.
می‌شود ساعتی را در خلوت پرآرامشش گذراند و از اشیایی دیدن کرد که تاریخی‌اند. خانه مسکونی دکتر «محسن مقدم» سال‌هاست که تبدیل به موزه شده و می‌توان از آن بازدید کرد.
موزه مقدم در اواخر دوره قاجار ساخته شده و بانی‌اش محمدتقی‌خان احتساب‌الملک، از صاحب‌منصبان شناخته‌شده دربار قاجار و رئیس اداره احتسابیه تهران و وزیر مختار ایران در برن سوئیس، بوده و بعدها خانه در اختیار فرزندش، محسن مقدم، قرار می‌گیرد. خانه محل سکونت خانواده مقدم بوده است. بعد از درگذشت او و زمانی که خانه به محسن مقدم، پسر بزرگ خانواده، می‌رسد، او تصمیم می‌گیرد اینجا چیزی بیشتر از یک خانه باشد. به همین دلیل، شروع به جمع‌آوری اشیای مختلف می‌کند و آنها را در بخش‌های مختلف عمارت به نمایش می‌گذارد. محسن مقدم از کودکی برای تحصیل به اروپا فرستاده شد و سال‌های زیادی را خارج از ایران گذراند و تحصیل کرد.
در میانه جنگ جهانی اول، به ایران برگشت و در مدرسه صنایع مستظرفه پیش استادانی مثل کمال‌الملک ادامه تحصیل داد و بعد از چند سال دوباره به اروپا رفت. او مدتی در بخش باستان‌شناسی موزه لوور پاریس آموزش دید و با درجه عالی، تحصیل در آنجا را به پایان رساند. بنابراین، کاملاً طبیعی است که به جمع‌آوری اشیای قدیمی علاقه داشته باشد.
او کلکسیونی از پارچه، چپق، قلیان، سفال، شیشه، تابلو نقاشی، سکه، مهرها و اسناد تاریخی را در این خانه جمع‌آوری کرد. خانه در سال ۱۳۵۱ توسط محسن مقدم به دانشگاه تهران واگذار شد و امکان بازدید پیدا کرد. یکی دیگر از نکته‌های جالب این است که «حسن مقدم»، برادر محسن مقدم و نویسنده نمایشنامه «جعفرخان از فرنگ برگشته»، یکی از نخستین نمایشنامه‌های مدرن فارسی و شناخته‌شده‌ترینشان، هم در این خانه زندگی کرده است.
- اینجا موزه است، نه خانه‌ـ موزه
«رضا موسوی»، تهران‌شناس و کارشناس مرمت بناهای تاریخی، ترجیح می‌دهد اسم این عمارت را موزه بگذارد و نه خانه‌ـ موزه. دلیلش هم شکل کاملاً موزه‌ای عمارت است که شباهتی به خانه ندارد: «این بنا در عمل موزه است و در ذاتش انسجام فکری وجود ندارد. در مورد موزه ایران باستان، از نظر بخش‌بندی و کارکرد، تکلیف کاملاً مشخص است و با یک موزه طرف هستیم. ولی در خانه مقدم، از معماری گرفته تا اشیای موزه‌ای، انسجام وجود ندارد. اصولاً یکسری اشیای موزه‌ای منقول داریم و یکسری اشیای موزه‌ای غیرمنقول، و خانه‌های تاریخی جزو آثار موزه‌ای غیرمنقول هستند. در اینجا چه در آثار منقول، یعنی اشیای تاریخی، و چه در آثار غیرمنقول، مثل ساختمان، گسست فکری وجود دارد.»
- ستون‌های خانه خواهر ناصرالدین‌شاه در کنار حوض ژاپنی
او می‌گوید: «دکتر مقدم بنیانگذار دانشکده هنرهای زیباست و این نشان می‌دهد عاشق هنر و ایران است، ولی همین علاقه باعث نبود انسجام در این خانه شده است. در این خانه ستون‌هایی وجود دارد که از خانه خواهر ناصرالدین‌شاه برداشته شده است. این اتفاق فقط برای یک موزه کلاسیک می‌تواند رقم بخورد. یعنی موزه‌ای درباره معماری یا مثلاً بخشی از موزه ایران باستان و نه در یک موزه شبیه موزه مقدم. تک‌تک اجزای ساختمان زیباست.
حیاط و حوضخانه فضای کاملاً منحصربه‌فرد دارد و همه‌چیزش درست است. ولی در کنار همان، یک حوض ژاپنی می‌بینیم. این باعث می‌شود انسجام وجود نداشته باشد و از نظر من، نبود انسجام یک نقطه ضعف است. مثلاً همان ستونی که از خانه خواهر ناصرالدین‌شاه آورده شده، می‌تواند برای بخشی از یک موزه مناسب باشد. ولی وقتی بخشی از معماری می‌شود، انسجام آن را از بین می‌برد.»
هر چند معتقد است در شکل کلی و برای گردشگری که می‌خواهد، به جای گشتن در چند خانه تاریخی، عناصر معماری ایرانی را در یک موزه تماشا کند، کارکرد مثبت دارد: «در این خانه گره چینی، کاشیکاری، رواق، پله و نرده و آیینه‌کاری و خاتم‌کاری و عناصر معماری را می‌توان دید که البته در خانه مسکونی اصولاً وجود ندارند. اما به هرحال مجموعه‌ای از نمادهای معماری و ساخت‌وساز در ایران از دوره قاجار تا اوایل پهلوی را می‌توان در اینجا دید.
اتاقی در این ساختمان به اسم اتاق قاجاری وجود دارد که گچبرهایی از اصفهان در آن گچبری کرده‌اند که از نظر سبک، گچبری دوره زندیه است. در جای دیگر، شومینه‌ای قرار دارد که از کاخ فیروزه ناصرالدین‌شاه، از منطقه افسریه، برداشته شده است. کاشی رنگی هم وجود دارد که مختص دوره صفویه است. بنابراین، نمادهایی از ادوار مختلف را می‌شود دید.»
رضا موسوی می‌گوید محسن مقدم و همسرش در این خانه، هرآنچه را از صدف گرفته تا کاشی‌های یک خانه قدیمی‌در تهران که دوست داشته‌اند، جمع‌آوری کرده‌اند. او مهم‌ترین بخش ساختمان را حیاط‌های آن می‌داند. یعنی حیاط بیرونی و اندرونی و سرایداری که هرکدام از این حیاط‌ها قسمت‌های مختلفی مثل گلخانه و ایوان دارد.
- اجزای بنای موزه مقدم
مثل هر عمارت قاجاری دیگری، خانه مقدم هم بخش‌ها و ساختمان‌های مختلفی دارد. ساختمان ۲ حیاط بیرونی و درونی دارد و در حیاط بیرونی ساختمان بیرونی یا تابستانی قرار دارد که شامل ۲ بخش است: اتاق پیشخوان و اتاق پذیرایی یا سالن گاه‌نگاری که هم‌محل کار، فعالیت‌های علمی و پذیرایی از مهمانان بوده است و امروز آثاری چون سفالینه‌ها، ابزارهای سنگی، مفرغینه‌ها، شیشه‌ها، مهرها، اثر مهرها و اشیای فلزی را می‌توانید در آن ببینید.
- حوضخانه
این زیرزمین در دوره مظفری (۱۳۲۴–۱۳۱۳ ه. ق) همزمان با ساخت خانه توسط احتساب‌الملک بنا شده‌است. علاوه بر این حوضخانه در حیاط بیرونی باغچه، حوضی با الهام از باغ‌های ژاپنی طراحی و اجرا شده است.
- ساختمان اربابی
این ساختمان در زمان حیات محسن مقدم در سال ۱۳۴۵ به شکل قلعه‌های قرون وسطای اروپا ساخته شده است. مقدم سعی بر این داشته تا در این محل بخشی از هنرهای مردمی ایران را به نمایش بگذارد. این ساختمان بخش‌های مختلفی مثل اتاق کدخدا، حمام کوچک و خانگی با کاشی‌های قاجاری، اتاق صدف، اتاق تدخین و زیرزمین با تزیینات سفال را در بر می‌گیرد.
- ایوان قاجار
در ضلع شمالی ساختمان اربابی، ایوانی بر پایه چند ستون و طاق ساخته شده که با استفاده از کاشی‌های دوران زندیه و قاجار تزیین شده است. در وسط این ایوان حوضچه مرمر کوچکی، متعلق به حمام فتحعلی‌شاه، کار گذاشته شده است که آب از آن فوران می‌کند و از طریق یک جوی باریک به داخل استخر می‌ریزد.
- دیوار تجدد
شاید یکی از عجیب‌ترین بخش‌های این موزه دیواری است که بین حیاط بیرونی و درونی ساخته شده است و اسم جالبی هم دارد: دیوار تجدد. این دیوار که توسط «هوشنگ سیحون» طراحی شده، از چند ستون مارپیچ درست شده که تعدادی طاق روی آنها کار شده است. طاق‌ها تزیینات کاشی دارند و پایه‌ستون‌های حجاری‌شده شبیه پایه‌ستون‌های کاخ چهل‌ستون هستند. دکتر مقدم این پایه‌ستون‌ها را هنگام تخریب کاخ خواهر ناصرالدین‌شاه به این محل انتقال داده است.
- ایوان
ایوان با نمای بیرونی به شکل ۲ سنتوری با گچبری ایرانی و روی ۴ ستون با گچبری کرنتی بر پا شده است. این ایوان با ۲ رشته پلکان مارپیچ از حیاط قابل دسترسی است و هنوز شکل قدیم خود را حفظ کرده است. تزیینات این محل توسط دکتر مقدم و با استفاده از کاشی‌های چند رنگ صفوی، آینه‌کاری زندیه و قاجار و کاشی‌های معرق و خشتی قاجار و پهلوی اول صورت گرفته‌است.
- اتاق قاجار
محسن مقدم این محل را با آثار ارزنده‌ای از دوران زندیه و قاجاریه مثل طاقچه گچبری زندیه از اصفهان، شومینه‌ای از قصر فیروزه ـ کاخ «فیروزه خانم»، سوگلی ناصرالدین شاه، کار کرده است و به همین دلیل به اسم اتاق قاجار شناخته می‌شود.