خط نستعلیق، شناسنامه هنری ایران
پدیده شکل‌گیری و خلق خط و خوشنویسی در قلمرو ادب و فرهنگ ایران اسلامی از اعتبار و خلاقیت شگفت‌انگیزی برخوردار است و یکی از اساسی‌ترین مؤلفه‌های این پدیده نوظهور در نیمه‌های قرن هشتم هجری تنها در اثر ذوق و سلیقه ایرانیان آن هم به دست میرعلی تبریزی نمایان شده است، حتی کشورهای بسیار مترقی با کشفیات متعددشان در علوم و رشته‌های مختلف پیچیده نتوانستند خطشان را به صورت هنری فاخر جلوه دهند.
واقعیت این است که خط نستعلیق به عنوان شناسنامه ایران در همه جای جهان شناخته شده و مورد استقبال قرار گرفته است و خدمات آن برای حفظ و نگهداری مواریث علمی، فرهنگی، هنری، سیاسی و تاریخی در ادبیات ما جایگاهی ویژه دارد و میراث به جای مانده از آن در گنجینه‌های مختلف کشور، کتیبه‌ها و ابنیه‌های تاریخی گواه صادقی بر این مدعاست.
آنچه در مورد این خط بسیار زیبا قابل‌تأمل و تفکر است این است که این خط با رعایت اصول اولیه و ۱۲ گانه در جاهای مختلف با توجه به نوع نوشته و چارچوب آن تابع کلمات ماقبل و مابعد خود بوده، قابل تغییر در اندازه‌های خود بوده و جایگاه خود را در هر کاربردی تا به امروز به نام عروس خطوط اسلامی در مقام اول حفظ کرده است.
بی‌شک این خط با ترکیب‌پذیری بدیع، متنوع و نو دارای امتیازات بسیاری است که می‌تواند در کتابت، چلیپا، سیاه‌مشق، ترکیب آزاد، کتیبه و یا هر قالب دیگری جوابگوی نیازمندی‌های زیباپسند انسان باشد که جلوه‌های زیبایی‌شناسی آن را قوت می‌بخشد.
به همین منظور گفتگویی با میرحسین زنوزی استاد پیشکسوت خط نستعلیق برای بررسی جایگاه تبریز به عنوان خاستگاه خط نستعلیق ترتیب دادیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
جایگاه تبریز را به‌عنوان خاستگاه خط نستعلیق چگونه ارزیابی می‌کنید؟
تبریز مرکز پیدایش، رشد و تکامل خط نستعلیق بوده است و این خط از تبریز به تمام جهان صادر شده، بنا به اظهارات رئیس موزه میرعماد، سبک صفویه با تمام جلال و جبروت ریشه در سبک تبریزی دارد که در زمان شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۷ هجری قمری در تبریز بنیان گذاشته شده و بعدها از مکتب تبریز، مکتب قزوین و بخارا زاده شده و دامنه آن از طریق تبریز به سرزمین‌های هند و عثمانی گسترش پیدا کرد، به همین دلیل، تبریز را باید پایتخت خط نستعلیق جهان دانست.
اما مسئله اساسی این است که نمودهای عینی که نشان دهند تبریز مبدع این خط بزرگ بوده کجا هستند؟ واقعیت این است که با کمال تأسف باید گفت تبریز با توجه به سابقه دیرینه پیشینه هنری آن به عنوان شهر اولین‌ها و خاستگاه نستعلیق فقط در کلمات خلاصه و نمایش داده می‌شود حال آنکه باید عموم مردم تبریز خصوصاً مسئولان، نستعلیق نویس باشند. این هنر مقدس اما مظلوم که نام تبریز و ایران را در همه دنیا بلند آوازه کرده اما هنرمندانش ساختمان مستقل برای فعالیت خود ندارد. این شهر دانشگاه و هنرستان خوشنویسی ندارد، موزه معاصری که آثار هنرمندان معاصر باید در آن نگهداری شود موجود نیست، در شهر اولین‌ها در و دیوارش از خط نستعلیق تهی است.
تا این لحظه خط نستعلیق به نام میرعلی تبریزی به ثبت نرسیده است. در ادارات دولتی آثار خطی به چشم نمی‌خورد. هنرمندان طراز اول خوشنویس ارج و قرب ندارند. به طور مثال از سال ۱۳۲۹ انجمن خوشنویسان ایران شکل گرفته و من اولین نفری هستم که از تبریز و این منطقه از سال ۱۳۸۵ با انتخاب بیش از ۳۰۰ هنرمند برجسته خوشنویسی طراز اول کشور به شورای عالی انجمن خوشنویسان راه پیدا کردم.
خط نستعلیق برای منعکس کردن شعر شهریار دارای چه نقطه قوت‌هایی بوده و چه نقشی در بارور کردن آن می‌تواند داشته باشد؟
نام استاد شهریار فرزند نامدار تبریز و آذربایجان سال‌هاست که از مرزهای ایران گذشته و در چهارگوشه جهان هر جا که سخن از شعر و ادب فارسی است زبانزد عالمان و بزرگان فرهنگ و ادب است. دیر زمانی است که شهریار بزرگ با ادبیات و شعر ایران پیوند ناگسستنی دارد.
او شاعر بلندمرتبه‌ای است که در ردیف قطران، شمس، حمام و صائب مایه افتخار تاریخ شعر ادبیات و فرهنگ ایران است. شاعری است که ملک الشّعرای بهار، او را افتخار شرق می‌داند. مقام معظم رهبری او را حکیم لقب می‌دهند و بزرگان شعر و ادب ایران را جاودانه می‌دانند و انیشتین به احترام کلامش سه بار بر می‌خیزد و اشک شوق در دیدگانش حلقه می‌زند و تنها حیدر بابایش به صد زبان زنده دنیا چاپ می‌شود و در نهایت این شاعر حضرت علی علیه‌السلام است.
این چنین شخصیتی با نوشته شدن اشعارش اعتبار نمی‌یابد. او مثل آفتاب است که خوشنویسان کشور با نوشتن شعرش آبرو کسب می‌کنند و تاریخ گواه آن خواهد بود که قلم‌داران روزگار ما آن را خوب شناختند و با نوشتن اشعارش ارج و قرب پیدا کردند.
برای استاد شهریار همین بس که حتی افراد بی‌سواد حیدربابای او را از حفظ می‌خوانند و بزرگان علم و ادب و هنر در تلاش یاد گرفتن زبان ترکی هستند تا حیدربابا را به زبان اصلی بخوانند.
اما اشعار استاد شهریار با خط نستعلیق خوشنویسان نامدار تبریز و آذربایجان و ایران زنده خواهند ماند و جوانان و نوجوانان سال‌ها مراقبه و مجاهده خواهند کرد تا به آن مرتبه و مقام برای نمایش هرچه بهتر این اشعار فاخر به مقام و مرتبت دست یابند.
جشنواره ملی خط نستعلیق که در ارتباط با کنگره ملی شعر شهریار در آبان ماه سال جاری برگزار شد دارای چه نقاط قوت و ضعفی بود؟
جشنواره خط نستعلیق از چند بعد ارزش معنوی بسیار دارد، اول این که خط، مادر فرهنگ است و این پیوند خط با شعر و ادب از دیرباز پیوند ناگسستنی دارد و خط و خوشنویسی در طول تاریخ کمک شایانی در نگاه داشتن افکار و اندیشه شاعران بزرگ انجام داده و نوشتن بدون خواندن مؤثر نخواهد بود، مبدأ تمام دانایی انسان از خواندن و نوشتن است و خواندن و نوشتن انسان را به تفکر وا می‌دارد. اگرچه استاد شهریار تنها شاعری است که در زمان خود به خوبی شناخته‌شده اما باز زوایای زندگی آن نامدار بزرگ هنوز در پرده ابهام باقی مانده است که وظیفه اصلی این کنگره از بین بردن تمام این ابهامات بود.
اگر هنرمندی شعری از استاد شهریار را بنگارد بی‌شک بارها بر روی آن شعر مطالعه و سیاه‌مشق کرده است و شاید بارها آن را نوشته و عوض کند که بی‌تردید آثار بدیع، چشم‌نواز و ماندگار از آن استاد فرزانه در تاریخ تبریز و آذربایجان به یادگار خواهد ماند. این کنگره و جشنواره ملی خط نستعلیق زمینه‌ای است که درک کنیم این خط به‌مثابه گنجی علاوه بر از جنبه‌های فرهنگی دارای ارزش اقتصادی فراوانی خواهد بود و ملت نیز از دیدن آن خطوط زیبا لذت خواهند برد، جوانان و نوجوانان بسیاری در یاد گرفتن خط تلاش خواهند کرد که بی‌گمان در پالایش جامعه مهم و در بیمه کردن معنوی جوانان موثر خواهد بود.بنابراین می‌توان گفت برگزارکنندگان این کنگره و جشنواره نیز یادگار ارزشمندی برای تبریز رقم می‌زنند.
به عنوان یک استاد پیشکسوت خط نستعلیق، نقش نهادهای فرهنگی در حمایت، اشاعه و بین‌المللی کردن این هنر را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
هیچ هنرمند راستینی در هیچ دوره‌ای نیاز به حمایت و مساعدت ندارد اما هنر چرا، چون هنر وسیله پالایش هر جامعه مترقی است و در حال حاضر دشمنان اسلام و قرآن هنر را به درستی شناخته و از آن به عنوان یک ابزار غافل کننده استفاده می‌کنند. مقام معظم رهبری در یک دیدار اختصاصی با هنرمندان اشاره کردند که سازمان سیا یک بخش هنری دارد که به کل جهان برنامه‌های هنری می‌دهد. علی‌الخصوص با ظهور پدیده‌های جدیدی چون اینترنت، کامپیوتر و ابزارهای دیگر، جوانان و نوجوانان ما که سرمایه اصلی ما هستند به سهولت با فشار دکمه‌ای تمام جهان را درمی‌نوردند. می‌بینند، می‌شنوند، یاد می‌گیرند و عمل می‌کنند. خاصیت هنر همین است ما وارد جنگ نرم شده‌ایم و این جنگ هنر است و اگر بخواهیم جامعه‌ای ساده و پالایش شده‌ای داشته باشیم باید به هنر و شاخه‌های متنوع آن اهمیت دهیم. اما بین‌المللی کردن هنری به این آسانی نمی‌شود و نیازمند زحمت، برنامه‌ریزی و هزینه کرد هدفمند است.