ملیله به نقوش حاصل از مفتول‌های فلزی گفته می‌شود که به گونه‌های ملیله نقره، طلا، مس و سایر آلیاژها تقسیم‌بندی می‌شوند.

قدمت چنگوم‌سازی سنگسر نیز بیش از ۱۰۰ سال است. ویژگی خاص این نوع ملیله‌کاری که یکی از زیورآلات زنان و دختران سنگسری بوده است، دیگرگونی فرم آن است که بر روی «ساختِه مَکِنِه» (sāxte makene) که یکی دیگر از صنایع‌دستی منطقه و نوعی روسری زنان است و روی آن مملو از نقوش شماره‌دوزی است، قرار می‌گیرد. چَنگوم از دو طرف سر و در بالای گوش قرار می‌گیرد و تا زیر چانه ادامه می‌یابد.

در ساخت این زیور زنان سنگسر از نقره، آلیاژهای مس، نیکل و مس، روی (برنج) استفاده می‌شده است. نقره مورد استفاده در چَنگوم‌سازی از سکه‌های نقره قدیمی تهیه می‌شده است. از این زیور امروزه به عنوان شی گرانبها و یادآور گذشته یاد می‌شود و کمتر کسی از کاربری اصلی آن استفاده می‌کند.

ساختار چَنگوم

چَنگوم از دو بخش کلی «لَفت» (laft) و «چَنگوم» (čanqum) تشکیل شده که هر کدام نیز از اجزایی شامل «سَرچَنگِه» (sarčange) که جزئی از لَفت یا «گودبِنت» (godbent) است و با حلقه «S» مانند روی آن و یا نیم قوسی خم شده که در بین الیاف «ساختِه مکنه» قرار می‌گیرد و نگهدارنده چَنگوم بر روی سر است.

این قسمت باید دارای استحکام بیشتری باشد، بنابراین کف و قلاب آن را از فلز برنج، مس و روی می‌ساختند تا تحمل وزن چَنگوم را داشته باشد. پایه اصلی فرم سرچنگه دایره‌ای است که با توجه به عواملی چون سفارش مشتری و میزان قیمت تمام شده چَنگوم از سکه اشرفی، پهلوی، سکه رایج زمان، ادعیه، صلوات و توسل به ائمه آذین می‌شده است.

استادکاران سنتی چَنگوم‌سازی

اکثر چَنگوم‌های تولید شده در سنگسر توسط چهار تن از استادکاران این رشته وارد بازار مصرف شده‌اند. قدیمی‌ترین آن‌ها مرحوم «میرزا علی» است که نمونه چَنگوم‌های او دارای سکه‌های پهلوی بوده‌اند.

مرحوم «میرزا احمد زرگر» یکی دیگر از چَنگوم‌سازان سنگسر بوده که حجره‌اش در محله «بَخوس سَر» (baxos sar) نزدیک «مسجد صاحب‌الزمان (عج)» فعلی بوده و پسرش «علی زرگر» نیز پس از پدرش چند سالی را به ساخت چَنگوم ادامه داده و شیوه و موتیف‌های پدرش را در چَنگوم‌سازی مورد استفاده قرار می‌داده است. چَنگوم‌های میرزا احمد دارای موتیف بته در گوشه کِلالَک‌ها و چسبیده بدان بوده است. این ویژگی خاص کار او و پسرش است.

مرحوم «نیر گوهری» نیز یکی دیگر از چَنگوم‌سازان سنگسر بوده که حجره‌اش را در محله «ژُور فَلَکِه» (žūr falake)، میدان امام فعلی، بوده است و در چند سال اخیر دار فانی را وداع گفته است. مرحوم گوهری در چَنگوم‌هایش از موتیف «مونگ» (mūng) در ملیله‌های خود استفاده می‌کرده است. اغلب چنگوم‌های ساخت او از ظرافت کمتری نسبت به سایر چَنگوم‌ها برخوردار بوده است.

«حاج سید آقا حسن متولیان» نیز یکی دیگر از چَنگوم‌سازان سنگسر است، او حدود ۸۰ چَنگوم را در طول فعالیت خود در این زمینه تولید کرده است. یکی از خصوصیات چَنگوم‌های متولیان ظرافت و استفاده از نقوش شمسه در قطعه وسطی چَنگوم است.

شیوه کار در چَنگوم‌سازی

همان‌طور که گفته شد نقره مصرفی در مفتول ملیله و سایر فلزات مصرفی در دیگر بخش‌ها از فلزات مختلف مصرفی و سکه‌ها تأمین می‌شده است. کوره ذغالی که برای ذوب مورد استفاده قرار می‌گیرد توسط چرخی که با دست حرکت داده می‌شده، دم را به دوره کوره منتقل می‌کند.

پس از ذوب و انتقال مواد به روی ریچه (قالبی فلزی است که نقره، بعد از ذوب به داخل آن ریخته می‌شود و در اصطلاح محلی بدان «ریجه» (rije) می‌گویند)، نقره حاصل که حالت شمش مانندی پیدا کرده است را روی سندان گذاشته و با چکش می‌کوبند.

این به صورتی است که شمش تبدیل به شمش شش گوش شود و به این عمل در اصطلاح محلی فَخ کرتِن (fax karten) می‌گویند. بعد در اندازه‌های یکسان نقره شش‌گوش شده را می‌بریده‌اند و باز به عمل فَخ کردن ادامه می‌داده‌اند تا به اندازه مناسب برای گذراندن از حدیده (صفحه‌ای است فلزی که بر روی آن سوراخ‌های متعددی با قطرهای مختلف تعبیه شده) برسند.

حدیده‌های چنگوم‌سازی سنگسر بسیار ساده بوده است. در تهیه مفتول به‌وسیله حدیده بدین‌صورت عمل می‌شده که از بزرگ‌ترین سوراخ حدیده شروع و تا اندازه مورد مصرف مفتول‌ها را از سوراخ‌ها می‌گذرانیده‌اند. بدین شیوه که حدیده را در زیر پا مهار می‌کردند و با انبر مفتول ایجاد شده را به سمت خویش می‌کشیده‌اند. مفتول‌ها را بیش از ۲ متر طول نمی‌کردند. مفتول را به‌وسیله انبرهای کوچک‌تر به فرم‌های دلخواه برای ملیله نشاندن آماده می‌کردند.

پس از ذوب سکه‌های نیکلی آن‌ها را باز هم بر روی ریجه منتقل می‌کردند و بعد با چکش‌کاری آن‌ها را تخت و یکدست می‌کردند و بعد در فرم مورد نظر برش می‌زدند.

پس از آنکه بستر کار آماده شد با موم که از کندوهای زنبور عسل منطقه تهیه شده کاملاً می‌پوشانده‌اند و بعد یکی‌یکی ملیله‌ها را روی موم در جایگاه مورد نظر نصب می‌کرده‌اند. سپس لحیم مفتول را که اغلب یا به‌صورت پودر شده می‌بود و یا در جاهایی که نیاز بیشتر داشت به‌صورت تکه مفتولی قرار می‌داده و بار دیگر درون کوره می‌بردند. با قرار گرفتن در معرض حرارت موم‌ها آب شده و لحیم‌ها هم آب شده و ملیله‌ها به همدیگر متصل می‌شوند. پس از پایان کار نیز بخشی که از چنگوم آماده شده را در محلول زاج سفید می‌شسته‌اند. تا آلودگی‌ها از آن زدوده شود. سپس با برس سیمی یا فرچه نیز زوائد باقی مانده را از محیط دور می‌کرده‌اند.

نقوش رایج در چَنگوم

نقوش متعددی چون دندانه، تابیده، برگ، غنچه، پیچک، سه چشمه و یک چشمه در چنگوم سنگسری شکل گرفته است اما چند نقش از دیگران بنا به دلایلی مهم‌تر هستند.

مونگ (mong): به معنی ماه است. در چنگوم‌های سنگسری ۱۴ نقش مونگ را قرار می‌داده‌اند. استعاره از آنکه صاحب چنگوم (کسی که آن‌را می‌زده) تبدیل به ماه شب چهارده می‌شود.

بته: بته‌جقه که سرو خم شده و نماد زندگی است در این هنر صنعت همه مثل سایر هنرهای سنتی ایران راه یافته و از زیبایی خاص خویش برخوردار است.

گِرد لَفتو (gerd lafto): به معنی گُل گرد کوچک روی لَفت است و به گل‌های چند پر که درون یک هشت‌ضلعی محاط شده است، تعلق می‌گیرد. استفاده از این گل که در گذشته‌های دور ایران یکی از نمادهای سلطنت بوده است بر روحیه تجمل‌گرایی صاحب آن می‌افزاید.

ابزار و اشیای وابسته

ماده اصلی سازنده چَنگوم، نقره است که در سنگسر برای تولید چَنگوم از نقره موجود در سکه‌ها استفاده می‌شده است. مثلاً سکه «فتحعلی‌شاهی» را «تَنبُل قِرون» (tanbol qerūn) می‌گفتند که پس از ذوب آن برای مفتول ملیله استفاده می‌کردند. در اصطلاح بدین نقره موجود در سکه «پنبِه» (panbe) می‌گفتند که به اعتقادشان نقره ۱۰۰ درصد بوده است.

برای صفحات زیرین هم از سکه‌های دیگر استفاده می‌کردند که اغلب آلیاژهای مس– نیکل بوده‌اند و از استحکام بالاتری برخوردارند، به‌عنوان تکیه‌گاهی برای قرارگرفتن ملیله نقره روی آن‌ها استفاده می‌شده است.

برنج مصرفی در سرچَنگه‌ها را نیز از سینی‌های کهنه و ورقه‌های مستهلک فرآوری می‌کردند. موم مورد استفاده را نیز از کندوهای عسل منطقه تأمین کرده و برای شستشو نیز از زاج سفید استفاده می‌کرده‌اند.

نمونه‌های مشابه

ملیله‌کاری زنجان و اصفهان از معرف‌های هنر این کشورند که بیشتر به ساخت ظروف و یا اشیاء زینتی می‌پردازند اما زیور بودن چنگوم مؤلفه خاص آن است. زیورهای نقره دیگر مناطق ایران مانند ترکمن‌های ایران و برخی کشورهای همسایه از نظر مواد شباهت‌هایی با این رشته دارند.

ارزش‌های شاخص یا منحصر به فرد

نوع ساخت و پرداخت این نوع زیور و شیوه قرارگیری آن در سر انسان بسیار منحصر به فرد است که در حین زیبایی کارکردهای خاصی نیز دارد.

منبع:میراث آریا