شهرستان جاجرم به مرکزیت شهر جاجرم یکی از شهرستان‌های تابع استان خراسان شمالی است که در جنوب غربی استان قرار گرفته و از شمال به شهرستان مانه و سملقان، از غرب به شهرستان گرمه، از جنوب به استان سمنان، از جنوب شرق به استان خراسان رضوی، از شرق به شهرستان اسفراین و از شمال شرق به شهرستان بجنورد محدود می‌شود.

این شهرستان به لطف موقعیت راهبردی خود بر سر راه‌های کاروان‌رو همواره موردتوجه قرار داشته و از دوران پیش‌ازتاریخ تا ادوار متأخر اسلامی به طور پیوسته نقش بارزی را در تکامل فرهنگی خطۀ خراسان ایفا کرده است. این منطقه تا اواخر دوره قاجار اهمیت خود را حفظ نمود تا اینکه با ورود تجهیزات حمل‌ونقل مدرن، احداث راه‌های ترانزیتی و در پی آن حذف شبکۀ راه‌های قدیم و متروک ماندن راه‌های کاروان‌رو و کاروان‌سراها به‌تدریج از اهمیت آن کاسته شد و به‌سرعت افول کرد.

با توجه‌به تعاریف به‌دست‌آمده در خصوص میراث صنعتی، نمونه‌های فراوانی در این زمینه در کشور قابل بازشناسی بوده و رویدادها، حوادث و شخصیت‌هایی که از دوره قاجار در این زمینه ایجاد صنایع در کشور نقش‌آفرینی نموده‌اند، هر یک فصلی از تاریخ صنعت ایران را می‌توانند بیان نمایند. از جمله صنایعی که در بسیاری از مناطق به‌عنوان میراث صنعتی و جهانی شناخته شده، تجهیزات و تأسیسات کارخانه‌های پنبه هستند که در گوشه‌وکنار کشور با رونق کشت پنبه ساخته شده‌اند. کارخانه پنبه جاجرم یکی از اولین نمونه‌های کارخانه پنبه در کشور است که تاکنون ساخته شده است که حجم بسیار بالای پنبه تولید در منطقه را فرآوری و به بخش‌های دیگر کشور صادر می‌کرد.

توصیف اثر

بخش ورودی اصلی کارخانه در ضلع جنوبی خیابان شهید رجایی واقع شده که تخریب و دوباره ساخته شده و از نظر مصالح و طرح با بخش‌های دیگر ساختمان متفاوت است. بخش اعظم کارخانه را فضاهای انباری تشکیل داده است که بعد از ورودی این فضاها شروع شده که در دو ضلع شرقی و غربی ورودی فضاهای انباری قرار دارد که سه فضا در هر ضلع را تشکیل داده‌اند که بخش شرقی دارای سقف گنبدی به طرح چهارطاقی بوده و بخش غربی دارای یک بخش پیش ورودی و سقف طاق آهنگ هستند. فضا زندگی سرایداری وجود دارد و سپس فضاها انباری آغاز می‌شوند بر اساس عکس‌های هوایی این بخش انبارها در ضلع شرقی بعد از هسته اولیه بنا ساخته شده‌اند این هفت انباری تماماً دارای سقف شیب‌دار با ابعاد تقریباً ۱۵ در ۵٫۵ متر هستند.

بعد از انبارهای بخش ورودی در ضلع غربی بخش مسکونی که جهت استفاده مالک و به‌نوعی سرایداری است وجود دارد. این بنا با الگوی گیری از معماری بومی به‌صورت ایوان مرکزی که اتاق‌های در دور آن شکل‌گرفته است ساخته شده است. با توجه کاربری مسکونی این بخش در ضلع شمالی دارای یک حیاط خصوصی است که فضاها به‌صورت L در ضلع شرقی و جنوبی ایوان قرار دارد. در ضلع شرقی یک ایوان با سه اتاق و یک مطبخ در بخش شمالی قرار دارد. بخش جنوبی نیز دارای ایوانی به سمت حیاط خصوص با سه اتاق در اطراف است که باتوجه‌به کاربری که بخش از مدیریت مجموعه نیز در این بخش انجام می‌شده ایوان دیگری نیز در این بخش تعبیه شده است که سه فضای در اطراف آن به‌صورت U شکل وجود دارد.

در ضلع شرقی بخش مسکونی یک آب‌انبار نیاز آبی مجموعه را تأمین می‌کرد وجود دارد که این آب‌انبار دارای یک مخزن ذخیره و یک راه‌پله برداشته آب است. مابین آب‌انبار و بخش مسکونی یک حوض آب با پلان دایره وجود دارد که کاربرد زیبایی داشت.

بعد از عبور از مجموعه مسکونی، تقریباً در مرکز کارخانه یک مجموعه دیگر از فضاهای انباری قرار دارد که با یک راهرو به عرض ۲٫۵ از هم دیگر جدا شده به‌صورت که هر یک از انبارها به راحت‌تری به فضای باز دسترسی داشته باشند تا بتوان بارهای مربوطه را در آن‌ها ذخیره و نگهداری کرد. بخش غربی این مجموعه از سه ردیف انبار که در جهت شرقی به غربی کشیده با ابعاد تقریبی ۲۳ در ۵ متر وجود دارد که دارای سقف طاق آهنگ هستند. بخش شرقی راهرو یک مجموعه انبار با پلان متفاوت از بخش غربی وجود دارد که دارای سه ردیف سقف گنبدی و دو ردیف سقف آهنگ است.

قلب اصلی کارخانه که بخش موتورخانه است در بخش جنوبی کارخانه است دارای دو سالن که یکی در بخش ورودی و محل قرارگیری دستگاه است و سال بعدی که داری وسعت بیشتر است و در سه سقف طراحی که فرآوری اصلی پنبه در این بخش قرار داشته و دارای سقف شیروانی است. موتورهای کارخانه با سوخت گازوئیل و با پمپ باد کار می‌گردند. در بخش شمالی حوض آب قرار دارد آب موردنیاز برای خنک‌کردن موتورها در آن ذخیره می‌شود.

در بخش جنوب شرقی کارخانه نیز بخش‌های مسکونی برای زندگی کارکنان وجود دارد که شامل چند اتاق و یک حیاط است.

محصول ورودی کارخانه غوزه‌های پنبه بوده که برای فرآوری وارد کارخانه می‌شد که در چندین مرحله تخم پنبه، پنبه، غوزه پوست از هم جدا می‌شود. پنبه بخش‌های سنخواست، کرف، میامی در منطقه کشت و به این کارخانه منتقل می‌شود و محصول پنبه‌دانه به شهرهای تبریز، شهرکرد، اصفهان و محصول پنبه نیز به شهرهای دزفول، اهواز و شوشتر صادر می‌گردید. هزینه فرآوری برای هر کیلو غوزه ۹ تا ۱۰ قران بوده برای یک‌بار ۱۰ تنی ۱۰۰ هزار تومان هزینه دریافت می‌شود.

با توجه‌ به گذشت تقریباً یک سده از ساخت اثر، بنا هنوز استوار و پابرجا است که نمادی از دوران آغار میراث صنعتی در کشور است که به انجام نماسازی داخل و محوطه‌سازی فضای بیرونی می‌تواند دوباره مورداستفاده قرار بگیرد و سبک معماری و سازه‌ای منحصربه‌فرد خود را به نمایش بگذارد لذا ثبت آن در فهرست آثار ملی به‌عنوان اولین قدم در جهت حفظ و نگهداری آن بسیار مهم است.

بنای کارخانه پنبه جاجرم به‌عنوان میراث صنعتی به دلیل شأن ملی و تاریخی به شماره ۳۲۸۳۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

منبع:میراث آریا