آشنایی با کبوترخانه
کبوترخانه‌ها یا کفترخانه‌ها، که بدان‌ها کبوترخان نیز اطلاق می‌شود، ساختمان‌هایی کهن هستند که معمولاً به شکل استوانه ساخته می‌شده‌اند
فرهنگ بزرگ سخن کبوترخانه یا کبوترخان را چنین معنی کرده است: «برجی که برای کبوتران ساخته می‌شود/ منفذی در زیر حمام‌های قدیمی برای انتقال حرارت ساخته می‌شد.»
همچنین در فرهنگ معین، آمده است: «محلی که کبوتر در آن آشیان سازد. در برخی نواحی، برج‌هایی می‌ساختند به نام مذکور.»
اما در لغت‌نامۀ دهخدا، آمده است:کبوترخانه؛ برج حمام/ برج کبوتر/ کفترخان/ کبوترخانه/ باروگونه‌ای که کنند و در آن لانه‌های کبوتران سازند/ در اصطلاح بنایی سوراخ‌ها که در زیر حمام برای نقل حرارت سازند. جایی که برای کبوتران اهلی سازند./ کبوترخان/ ورده/ آنجا که کبوتران خانه کنند/ برج کبوتر/ بنایی که به آشیانهٔ کبوتر اختصاص دارد و آن معمولاً به‌صورت برجی باشد و اندر وی برجی و کبوتر خانه‌ای ساخت.»
کبوترخانه‌ها برای گردآوری کود کبوترها و دیگر پرندگان، جهت مصارف کشاورزی ساخته می‌شده است. کود کبوتر در گذشته استفاده‌های بسیاری در صنعت داشته، از جمله صنعت دباغی در چرم سازی و ساخت باروتبه همین دلیل در زمان شاه عباس صفوی مالیات نسبتا سنگینی از کبوترخانه‌ها گرفته می‌شد. از دیرباز، برای استفاده از گوشت و کود کبوتران، ساختن کبوترخان معمول بوده است.
ساخت چنین بناهایی در حوالی اصفهان و یزد معمول بیشتر رواج داشته است. کبوترخانه‌های کوچک و بزرگ ایران بر حسب اندازه میان هزار تا ۴۰ هزار کبوتر را در خود جای می‌دهند.
طراحی و عملکرد کبوترخانه‌ها بسیار جالب و عالمانه بوده به گونه‌ای که در جذب کبوتران و خلق زیستگاهی امن برای کبوتر، حیرت برانگیز بوده است.
کبوترخانه‌ها مانند دژ نظامی در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نیستند، مقاوم و نفوذ ناپذیر بوده است. ساختار معماری کبوترخانه به گونه‌ای بوده که نه تنها در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ فکر و اندیشه شده، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برج‌ها راهی نبوده است.
زیرا نحوه ساخت این کبوترخانه به گونه ای بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تأمین می‌کرده است. دقت در اجرای این برج‌های کبوتر به حدی بوده است که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می‌رسانیده. زیرا اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه راه می‌یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی‌کرد و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می‌شد.
فضای داخلی کبوترخانه آن چنان امن و مفرح بود که گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار کبوتر می‌شد. آشیانه‌ها آنچنان زیبا و منظم با مدل‌های یک شکل و از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و به گونه ای بوده است که باد در فضای آن جاری بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است.
همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهکارهای معماری یعنی کبوترخانه‌های ایرانی شده است. قطر سوراخ‌های ورودی کبوتران به داخل برج‌ها به اندازه‌ای ساخته شده است که تنها کبوتران می‌توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند.
معماران ایرانی به دلیل نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست شناسی، عجایبی حیرت انگیز و ماندگار با عنوان کبوترخانه‌های ایرانی خلق کرده‌اند که حقیقتا سزاوار است.
کبوترخانه‌های ایرانی مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته مانده‌اند این در حالی است که این برج‌های زیبای کبوتران به عنوان زیرساخت تاسیسات کشاورزی در تمام سرای ایران از کناره های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویر یزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادی‌های این سرزمین حضوری پیوسته داشته است.
تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای کبوتر وجود داشته است و استان یزد نیز در شهرستان میبد یکی از زیباترین کبوترخانه‌ها را در خود جای داده است.
طراحی و عملکرد کبوترخانه‌ها بسیار جالب و عالمانه بوده به گونه‌ای که در جذب کبوتران و خلق زیستگاهی امن برای کبوتر، حیرت برانگیز بوده است.
معماری زیبای کبوترخانه های ایرانی همراه با عملکرد اقتصادی آن یعنی کارخانه ساخت مرغوبترین کود شناخته شده در جهان بر کسی پوشیده نیست.
از علوم دیگر در ساخت برج‌های کبوتر همچون استفاده از دانش فیزیک با توجه به اصل تشدید به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است.
هندسه و ریاضیات به خاطر به حداکثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیباشناختی آن چشمگیر است.
دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر علومی است که در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه و تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر اعمال می شده است.
معماری داخلی کبوترخانه ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به سبب گستردگی و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده است.
ساخت کبوترخانه یکی از تجربیات ارزنده کشاورزی سنتی یزد و اصفهان است که در استان یزد دو کبوترخانه میبد و کسنویه باقی مانده است.
پیش از رواج کودهای شیمیایی کشاورزان مناطق کویری یزد و اصفهان از فضله پرندگان برای افزایش بهره وری خاک استفاده می کردند و برای این منظور بناهایی که کبوترخانه نامیده می شد، در اطراف آبادیها می ساختند. این بناهای شگفت آور، کارخانه ساخت مرغوبترین کود شناخته شده جهان هستند.
از جمله تمهیداتی که ایرانیان در دفع دشمنان کبوترخانه‌ها انجام می‌دادند عبارت بود از استفاده از بوی برخی از جانوران مانند گرگ و کفتار و بوی برخی از گیاهان مانند کندر و سراب برای محافظت کبوتران.
همچنین در برخی از کبوترخانه‌های ایران از جمله روستاهای گلپایگان و خمین، سر گرگ و کفتار را در کبوترخانه می‌گذاشتند.
همچنین در مقابل ورود گربه و روباه و تا حدی آدمیزاد و نیز مار و موش روش‌هایی اعمال می‌شده است. موش گرچه مستقیماً دشمن کبوتر نبوده، اما با کانال‌سازی در زیر پی‌ها، برج‌ها را خالی و سوراخ می‌کرده و راهی را برای ورود سایر حیوانات شکارچی و از زیرزمین برای نفوذ مارها فراهم می‌ساخته است.
منبع:همشهری