عمارت کلاه فرنگی ماکو یکی از بناهای ارزشمند تاریخی در استان آذربایجان‌غربی است که به واسطه داشتن اریه‌های معماری، نقشه منحصر به فرد و دیگر ویژگی‌ها از معروفیت خاصی در بین بناهای تاریخی منطقه برخوردار است.

تاریخچه

در برخی منابع عمارت کلاه فرنگی ماکو را به یکی از خوانین به نام ماکو به نام علی قلی‌خان بیات نسبت داده‌اند که جهت سکونت شخصی وی در دوران قاجار احداث شده که بعدها توسط اداره بهداری ماکو از فرزندش تقی‌خان بیات خریداری شده و به عنوان ساختمان بیمارستان شیر و خورشید سابق مورد استفاده قرار گرفته است.

در کتاب ارزشمند اسدالله موسوی ماکویی به نام تاریخ ماکو این بنا را به نعمت الله‌خان صدیق‌الدوله نسبت داده‌اند، این بنا در اصل قسمتی از ساختمان بزرگ مالک اصلی بوده که بعد از فروش آن متاسفانه اداره بهداری ماکو بخش‌های دیگر ساختمان را تخریب و به جای آن بناهای جدیدی برای محل بیمارستان احداث کرده و فقط عمارت کلاه فرنگی به عنوان دفتر شیر وخورشید سابق از گزند حوادث سالم باقی مانده است.

بنای فوق با تلاش مسئولین میراث‌فرهنگی و با تهیه پرونده، مستندنگاری، نقشه و مطالب لازم نهایتا پس از طی مراحل و تشریفات قانونی در تاریخ ۳/۱۲/۱۳۷۷ و به شماره ۲۲۱۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت.

از زمان ثبت اثر فوق طرح‌هایی برای مرمت و سازماندهی این اثر انجام شده و به ویژه در دهه ۷۰ و ۸۰ هجری شمسی بخش‌های عمده‌ای از این اثر مورد مرمت قرار گرفته است.

مصالح

مصالح اصلی مورد استفاده در بنای عمارت، آجر و خشت خام و چوب و مصالح فرعی سنگ و گچ است، جهت پوشش ساختمان از شیروانی استفاده شده و در مرمت‌های ادواری نیز از تیرآهن به جای ستون‌های چوبی استفاده شده است.

نقشه

عمارت کلاه فرنگی به صورت دو طبقه که از بیرون به صورت هشت‌ضلعی و از داخل به شکل صلیب است، ساخته شده و مساحت کلی آن بیش از ۲۲۵ متر مربع است.

تزئینات

بنای عمارت کلاه‌فرنگی ماکو علی­رغم مساحت و زیربنای اندک به نسبت دیگری بناهای تاریخی و مهم شهر ماکو، دارای تزئینات بسیار مهم و چشمگیری است، از جمله مهمترین این تزئینات می‌توان از آیینه‌کاری، گچ­­بری و نقاشی­های رنگ­و روغن و شیشه­های رنگی و اُرسی­های ارزشمند نام برد که از بسیاری جهات شبیه تالار آیینه کاخ گلستان است.

نقاشی‌های رنگ و روغن

در بدنه دیوار طبقه همکف نقاشی­های نفیسی با رنگ ­و ­روغن ایجاد شده که جذابیت ویژه­ای به فضای داخلی عمارت بخشیده است.

 متاسفانه قسمت‌های زیادی از این نقاشی­ها در اثر نفوذ آب و تخریب‌هایی که به مرور در بنا ایجاد شده از بین رفته است.

عمده‌­ترین آسیب وارده به این نقاشی­ها در اثر مرمت­های غیر اصولی و سفید کاری بدنه داخلی طبقه همکف بوده که باعث از بین رفتن آنها شده است.

 از مجموع نقاشی‌های دیواری تنها تصاویری از سه نقاشی ارزشمند، نقاشی دیواری رم دادن اسب­ها، نقاشی دیواری درگیری نظامی در دریا، نقاشی شکار خرس، بر جای مانده است.

وجود ارزش‌های قابل توجه عمارت کلاه فرنگی ماکو از نظر سبک و پلان معماری و همچنین تزئینات ارزشمندی از قبیل آیینه کاری، قاب‌بندی، گچ‌بری و نقاشی‌های رنگ و روغن این بنا را در ردیف آثار شاخص و فاخر تاریخی در منطقه آذربایجان‌غربی و ماکو قرار داده است.

آثار و شواهد نشان می‌دهد اثر فوق بخشی از مجموعه بزرگی است که امروزه به نام بافت تاریخی ماکو معروف است و از آن تنها چندین بنای مهم همچون ساختمان شهربانی، ساختمان بانک ملی، خانه جمال‌خان تیموری، خانه علی‌خان بیات، حمام و قلعه قبان  و … بر جای مانده و در زمان آبادانی از اعتبار و اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و از نظر رعایت تناسب معماری نیز ساختمانی جا افتاده و خوش ترکیب است.

 با انجام اقدامات زیربنایی در راستای احیا و بهره‌برداری از این بنای منحصر به فرد منطقه می‌توان زمینه جذب هرچه بیشتر گردشگر داخلی و بین‌المللی به خطه شمال غرب به عنوان دروازه ورود به ایران را فراهم کرد.

منبع:میراث آریا