به سبب دفن تاتووس یکی از حواریون حضرت عیسی مسیح در این کلیسا، کلیسای تاتووس نزد ارمنیان بسیار مقدس و محترم است.

کلیسای تاتووس یکی از معتبرترین و پر نقش و نگارترین کلیساهای ارمنیان در ایران است که شهرت جهانی دارد. سراسر دیوارهای جنوبی و شمالی و همچنین برج ناقوس کلیسا دارای حجاری‌های منحصر به فرد است، ظرافت، تناسب، زیبایی، و نمادهای به کاربرده شده در نقش برجسته‌های این کلیسا، در نوع خود در جهان مسیحیت بی‌نظیر است.

حجاران هنرمندی که با توشه‌ای سرشار از هنر،‌ تجربه و مهارت، نقش‌برجسته‌های این اثر مذهبی و هنری را به وجود آورده‌اند، دارای چنان ذوق و قریحه بودند که توانستند چنین نقش برجسته‌هایی از خود به یادگار بگذارند و آن را در شمار گنجینه هنر حجاری ایران زمین درآورند و زایران کلیسا را به تحسین وا دارند.

هر سال در فصل تابستان در ماه ژوئیه ارمنیان ایران و برخی از سفیران مسیحی کشورهای خارجی در ایران به زیارت کلیسای تاتووس می‌آیند و در مراسم خاص مذهبی شرکت می‌کنند. در سال 1386 روز 30 تیرماه برابر با 21 ژوئیه روز زیارت کلیسای تاتووس نامگذاری شد.

کلیسای تاتووس در سده هفتم میلادی ساخته شده است. قسمت شرقی کلیسا که با سنگ سیاه ساخته شده بخش کهن کلیسا است.

دولت قاجار خصوصاً عباس میرزا نایب السلطنه در نظر داشتند که محل مرجع تقلید ارمنیان جهان که در اجمیادزین (نزدیک ایروان) بود به کلیسای تاتووس منتقل و این مرکز را از زیر نفوذ روسیه تزاری و دولت عثمانی خارج سازند تصمیم گرفته شد که با افزودن مجموعه بنایی به کلیسای کهن، کلیسای تاتووس را وسعت داده و آن را شبیه کلیسای اجمیادزین سازند.

با حمایت مادی و معنوی عباس میرزا، معماران و حجاران به تلاش پرداختند و در ادامه کلیسای کهن در ضلع غربی آن تالاری دیگر که مکمل کلیسای کهن بود ساختند. بنای جدیدالاحداث بزرگتر از بنای کهن کلیسا ولی با همان سبک ساخته شد. دیوارهای خارجی بنای جدید با نقش و نگارهای برجسته؛ روحانیون، قدیسان دین مسیح و گل و بته تزیین شده است.

مورخان و پژوهشگران به سبب اینکه قسمت خاوری این کلیسا با سنگ سیاه ساخته سده، به آن قرا کلیسا یعنی کلیسای سیاه می‌گویند.

تاریخ دقیق بنار کلیسای تاتووس مقدس معلوم نیست؛ پس از کشته شده تاتووس او را در این مکان دفن کردند. به احتمال زیاد این کلیسا در سده ششم میلادی ساخته شده است.

در طول تاریخ، بارها دچار زلزله، غارت و انهدام شده است. حمله چنگیز مغول و جانشینانش، یورش تیمورلنگ و اعقاب او، حمله سپاهیان عثمانی و جنگ های داخلی در آذربایجان همیشه مانعی برای مرمت کلیسای تاتووس بوده است.

در سال 1230 میلادی هنگام حمله چنگیز، قسمت بزرگی از این کلیسا ویران شد. یک بار نیز در زلزله‌ای که در سال 1319 میلادی روی داد، ویران شد.

کلیسای تاتووس یا قره کلیسا دارای ویژگی خاص معماری ارمنی بوده و از نظر حجم و تکنیک یکی از باارزش‌ترین آثار تاریخی کشور محسوب می‌شود.

این بنا از اشتهار جهانی برخوردار بوده و بسیاری از ارامنه داخل و خارج کشور برای انجام مراسم مذهبی به این کلیسا می‌آیند.

تادئوس یا طاطائوس (طاطاوس) یکی از حواریون مسیح است که در سال 40 میلادی به ارمنستان آمد و به تبلیغ مسیحیت پرداخت.

گروه زیادی به آیین مسیح روی آوردند که از آن جمله ساناتروک پادشاه ارمنستان و دخترش ساندخت بود.

ولی سلطان کمی بعد پشیمان شد و به مخالفت با آیین جدید پرداخت و دستور داد تا تادئوس، ساندخت (دخترش) و گروهی دیگر که به مسیحیت گرویده بودند را به قتل برسانند.

در سال 302 میلادی، زمان پادشاهی تیرداد از پادشاهان ارمنستان، مسیحیت در این کشور دین رسمی و همگانی شد. مسیحیان ارمنی که خاطره شهادت تادئوس و ساندخت را نسل به نسل حفظ کرده بودند در محل فرار آنان، کلیساهایی بنا کردند که قره کلیسا یکی از آنهاست.

بنا بر عقیده ارامنه کلیسای طاطائوس اولین کلیسایی است که به دستور مبشرین و حواریون مسیح در دنیا ساخته شده است و چون از نظر مذهبی، شهادت را بزرگترین سعادت برای بشر می‌دانند، هر سال در روزهای آخر تیرماه و هفته اول مرداد ماه که مصادف با قتل تادی مقدس و پیروان مسیحی او است در قره کلیسا مراسم خاصی بر پا می‌کنند.

در 2 کیلومتری شمال غرب کلیسا، بر بلندایی، نمازخانه‌ای وجود دارد که طبق گفته‌ها محل شهادت ساندوخت است.

کلیسای طاطائوس مقدس به شماره 405 به تاریخ 11/11/1334 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

سازمان میراث فرهنگی کشور در سال 1383 اسناد و مدارک کلیساهای: طاطائوس مقدس، استپانوس مقدس و 3 کلیسای مریم مقدس، گوداک مقدس و چوپان واقع در حریم  کلیسای استپانوس و کلیسای مریم مقدس یا دزور دزور را شامل؛ تاریخچه کلیساها، عکس‌های قدیم و جدید آنها، طرح‌های مدیریتی تنظیم شده توسط استان‌های آذربایجان شرقی و غربی، طرح‌های ساماندهی، مرمتی، امکانات گردشگری و… را برای ثبت در فهرست میراث جهانی به سازمان یونسکو ارسال کرد.

در سال 1384 به خاطر وجود نواقص در پرونده کلیسای تاتووس، ثبت این کلیسا در فهرست میراث جهانی پذیرفته نشد.

با رفع کاستی‌ها، در سال 1385، مجدداً پرونده کلیساها مورد بررسی سازمان یونسکو قرار گرفت اما به سبب وجود نقص فنی از سوی کمیته سازمان یونسکو رد شد.

پس از تکمیل پرونده در بهمن‌ماه 1385 و ارسال آن به سازمان یونسکو، پرونده کلیسای طاطائوس موفق به اخذ تاییدیه مرحله اول شد. کارشناسان و مشاوران سازمان یونسکو به ایران آمدند و از کلیسا بازدید کردند و نظریه کارشناسان ضمیمه پرونده شد.

سرانجام در تاریخ ۷ ژوئیه سال ۲۰۰۸، مجموعه قره کلیسا، شامل 3 کلیسای اصلی با نام‌های قره کلیسا یا سنت تادئوس، سنت استپانوس و دزور دزور در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

منبع:همشهری