حمام نواب ؛ نگین معماری قاجاری در قلب تهران

به گزارش ایرنا، استحمام از دیرباز در ایران باستان با حفظ نظافت بدن و شستشوی همیشگی از اهمیت فراوانی نزد مردم برخوردار بوده است که این سنت پس از اسلام اهمیت آن با ایجاد گرمابه ها دوچندان شد.

واژه گرمابه مرکب از دو کلمه گرم و آبه که به مکانی گفته می شودکه دارای آب گرم است و حمام در تمام شهرها و روستاهای ایران در کنار مساجد به صورت زوجی (زنانه و مردانه) ساخته و قبل از اذان صبح باز می‌شدند.

ساختار حمام های قدیمی دارای سردخانه، گرمخانه، محل شستشوی بدن، خزینه، محل نشستن و لباس پوشیدن است که شیوه ساخت آن در زیر زمین احداث تا از سرمای زمستان محفوظ باشد و اینکه آب سطحی جاری در جوی ها بتواند بالاترین از مخزن آن جاری شود.

آبندی کف خزینه بوسیله قشری از خاک رس، آهک، پشم بز، پیه، موم زنبورعسل، کرباس بوده که برای جلوگیری آب به داخل آتشدان انجام می دادندکه سپس لایه ضخیمی از ساروج روی آن می کشیدند که در گذشته برای خزینه حمام و تون(آتشدان) که ظرف مسی بزرگی در کف خزینه تعبیه شده و در زیر آن آتش می‌افروختند تا در اقدام آب خزینه در طول شب گرم و برای استحمام در صبحگاه آماده شود.

عودلاجان یا اودلاجان از محله‌های قدیمی در منطقه ۱۲ قرار دارد که دارای سه محله اصلی امامزاده یحیی، پامنار و ناصرخسرو را در بر می‌گیرد که از نظر تاریخی، به دلیل وجود بناهای تاریخی متعدد، بسیار غنی است.

پاتوق مردم قدیم، چه در ایران و چه بسیاری از کشورهای دنیا، در بازار و حمام و قهوه خانه ها بود که فرصتی برای تعامل اقتصادی و فرهنگی و تجاری و گفت و شنودهای روزمره که شاید به همین خاطر، بازار و حمام، همواره از معماری تحسین برانگیزی در کشور برخوردار و معمولا با تزئیناتی چون کاشی کاری، نقاشی، کادربندی و دکوراسیون سنتی جذابی همراه می شدند.

دوره قاجار تهران ۱۸۲ حمام داشت که هم اینک با تخریب و از بین رفتن آنها تنها تعداد اندکی از این آثار باقی مانده است. حمام نواب یکی از بناهایی به جا مانده قاجاری در منطقه ۱۲ تهران می تواند به عنوان نگینی در قلب پایتخت گردشگران زیادی را به سمت خود جذب کند.

مقصد؛ حمام نواب
از کوچه های پیچ در پیچ خیابان ری در حال گذر هستیم، تک بنا و بافت های تاریخی زیادی هر کدام یا به انبار مغازه داران تبدیل شده و یا اینکه بدون صاحب، پاتوق برخی معتادین شده است.

دلالان مسکن با سود جویی و تغییر کاربری درصدد هستند تا در محل بناهای تاریخی ساختمان های تجاری جدید را بسازند که ادامه این روند به تدریج تاریخ تهران قدیم را از بینبرده و آیندگان فقط در کتاب ها سنت ها قدیم را خواهند دید.

زمانی که از خیابان ری (منطقه ۱۲) وارد محله عودلاجان شرقی و انتهای خیابان شهید محمدرضا ملاباقری می شویم؛ ادامه این کوچه از شمال به میدان باغ پسته بک، کوچه بیک دامغانی می رسد که چند بنای جذاب و مجتمع تجاری چشم هر تهرانگردی را به سمت خود معطوف می کند، که در سر در یکی از بناها نوشته شده حمام نواب.

ورودی این حمام تاریخی که با شیوه آجرکاری ارزشمندش معماری ناب قاجاری را برای بینندگان خود معرفی خواهد کرد که وقتی وارد این اثر تاریخی می شویم، پله های آن ما را به سمت زیر زمین هدایت خواهد کرد که با این عبور به از هشتی عبور خواهیم کردکه روزگاری مردم در این محل منتطر بودند تا وسایل خود را به کفش داری تحویل و از فضایی پیچ در پیچ به محل برسند که حوض های بزرگی که هم آب گرم و سرد داشته، وارد شوند.

این فضا با تلفیق سنت مدرنیته کم کم در محلات منسوخ و پس از سالها متروکه بودن، اوایل دهه ۹۰ جان دیگری به‌آن تزریق شد و با خریداری از سوی شهرداری، مرمت اصولی و رویکرد فرهنگی (غرفه های صنایع دستی) هم اینک به یکی از بناهای گردشگرپذیر تبدیل شده است.

در این رابطه یک تهرانگرد که در حال بازدید از حمام نواب بود اینگونه خود را به خبرنگار ایرنا معرفی کرد: در حال حاضر تحصیلکرده رشته مرمت بنا هستم و سرکشی و بازدید از جاذبه های تاریخی تهران قدیم یکی از اولویت های من بوده تا سوای دیدن بتوان، نکات ارزشمندی را برای فعالیت های حرفه ای خود برداشت کنم.

وی با اشاره به اینکه حمام نواب می تواند به عنوان جاذبه فاخر مقصد گردشگران داخلی و خارجی شناخته شود افزود: معماری و سقف طراحی شده بنای حمام نواب بسیار دیدنی است چرا که شیوه و سبک آن با رج (باریکه طاق با آجرنیمه) بر اساس هندسه کاربندی(هشت ضلعی آن) می توان در مدل معماری دوره صفوی و قاجاری به وضوح آن را مشاهده کرد.

فاطمه مومنی با بیان اینکه ساخت حمام باتوجه به تزیینات آن بسیار ارزشمند است خاطر نشان کرد: کاربندی های هندسی (اجرای طرح های استاندارد، هندسی و سه بعدی پیش فکر شده در دهانه ها و ابعاد متفاوت فضا) که در گذشته در این بنا به کار رفته وجه تمایز این حمام با نمونه های دیگر آن محسوب می شود که زمانی وارد این محل می شویم به وضوح چیره دستی و شیوه معماری خاص را مشاهده می کنیم.

وی با بیان اینکه نمونه این کاربندی ها با توجه به رطوبت زیاد آن در گذشته از ملات آهک استفاده می شده است گفت: به مرور ایام دیگر این نوع شیوه معماری را در بنا کمتر مشاهده می کنیم و مرمتی که در سال ۹۰ انجام شده،   آجرکاری است.

مومنی سقف این بنا را نمونه جالب معماری به جا مانده قاجاری دانست و افزود: گنبد های مختلفی در بنا ایجاد شده که با شیوه زیبای آجرچینی، هورنوهایی(روزنه های نور در سقف که با شیشه های رنگی) تعبیه شده است که از آن هم باری هواکش و از طرفی برای انتقال نور بوده است.

به گفته وی اجرای شیوه آجر کاری باعث شده تا خلاقیت معماری ایرانی آن دوچندان شود و ماندگاری بیشتری را برای این حمام به ارمغان آورد.

یکی دیگر از تهرانگردان که به صورت خانوادگی به این محل آمده بود گفت: بسیاری از شهروندان تهران بنای تاریخی پایتخت را نمی شناسند که رسانه های به ویژه صداو سیما باید مفاخر و آثار ارزشمند تهران قدیم را به مردم معرفی کنند.

وی ادامه داد: که این حمام نمونه بارز میراث فرهنگی و نحوه زیستن قدیم ساکنان تهران را به خوبی برای نسل آینده بازگو کند.

این شهروند ضمن بازدید از حمام، جانمایی غرفه های صنایع دستی را ایده جذاب برای گردشگران دانست و افزود: این غرفه ها می توانند در جهت رونق صنایع دستی تهران موثر باشند و لازم است این رویکرد در تمامی بناهای تهران اجرایی شود.

وی بیان کرد: در این بازدید فهمیدم که تهران مهد چندین رشته هنری از جمله شیشه سنتی، رودوزی ها، سفال و سرامیک و سایر هنرهای سنتی است.

مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران به خبرنگار ایرنا اظهار داشت: از اهداف مهم ما در تورهای تهرانگردی، برپایی تورهای مختلف برای شهروندان است تا بتوان آنان را از وجود این آثار باخبر کرد.

مهدی وحیدی گفت: هم اینک تورهای مختلفی برای دهه شصتی ها، ری گردی و ورامین گردی برای شهروندان پایتخت نشین در حال انجام است تا آثار تاریخی استان بیشتر برای گردشگران معرفی شوند.

وی در خصوص ویژگی حمام نواب گفت: هم اکنون برای بازدید هزینه اندکی(۱۰۰۰ تومانی) در نظر گرفته شده تا علاقه مندان بتوانند از این حمام دیدن کنند.

حمام نواب یکی از بناهای زیبا دوران قاجار که در محله امام زاده یحیی تهران قرار دارد، این بنا توسط زنانی به نام‌های سارا سلطان خاتون و سارا هاجر خاتون که دختران نواب بوده‌اند ساخته شد، به همین منظور استفاده از آب قنات محله عودلاجان این حمام پایین تر از سطح زمین بنا شد.

حمام نواب دارای مساحتی بالغ بر ۱۰۰۰ متر مربع است که آب مورد نیاز آن از قنات حاج علیرضا تأمین می شد، حمام نواب دارای بخش‌هایی چون هشتی، سربینه، تنظیف گرمخانه، سرویس بهداشتی، خزینه، استخر و ستون مختلفی است که تنها چیزی که در معماری این بنا قابل دیدن است را می توان کاربندی و وجود آهک روی سطح بنا بسیار محدود معرفی کرد که نشان از ذوق و استعداد هنری معمار آن دارد.

از دیگر مصالح به کار رفته در این بنا وجود کاشی کاری و آجری چینی خاص آن است که دید بصری آن را برای شناساندن این اثر دوچندان کرده که به وضوح می توان در جای جای این اثر مشاهده کرد.

در دوره پهلوی، درباریان پهلوی از این حمام استفاده می کردند؛ حتی تا چندین سال گذشته نیز حمام به فعالیت خود ادامه می داد تا اینکه به علت اضافه شدن حمام درخانه ها، از مشتری های این حمام کاسته و متولیان آن دیگر از عهده مخارج آن بر نیامدند تا در نهایت شهرداری مالکیت آن را به عهده گرفت.

یکی دیگر از دلایل شهرت یافتن گرمابه نواب، ساخت قسمتی از فیلم سیاه و سفید قیصر به کارگردانی مسعود کیمیایی در این حمام بود که این اثر از جمله فیلم های ماندگار و جذاب سینمای ایران محسوب که با گذشت سالها هنوز ماندگار است.

حمام نواب در سال ۱۳۹۰ به همت شهرداری منطقه ۱۲، اتحادیه صنایع دستی کشور و سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان تهران به مرکز صنایع دستی شهر تهران تبدیل شد.

این حمام تاریخی در سال ۱۳۸۵ با شماره ثبت ۱۶۲۲۵ در فهرست آثار ملی قرار گرفت که علاقه مندان همه روزه از ساعت ۹ الی ۱۷ و با تهیه کردن بلیت از این بنا دیدن کنند.