پل­ های خداآفرین بر روی رودی از بهشت

رود ارس، رودی که دیرزمانی آن را رودی از بهشت می‏ نامیدند، یکی از رودهای حیاتی کشور است که از دیرباز همواره مانعی بزرگ بر سر راه ارتباط میان آذربایجان و قفقاز بوده است. از این رو، از روزگار باستان به این سو، پل هایی جهت برقراری این ارتباط بر روی آن بنا شده است. از جمله این پل های تاریخی، پل های بزرگ و کوچک خداآفرین است که در فاصله ۸۰۰ متری یکدیگر و در فاصله ۱۷۱ کیلومتری شرق جلفا و ۱۰ کیلومتری غرب خمارلو در پشت سد خداآفرین بنا شده اند. این پل­ها در روزگاران گذشته به عنوان یکی از مهمترین گذرگاه های ارتباطی میان آذربایجان و قفقاز، دارای اهمیت راهبردی بوده است.

 پل های خداآفرین مهر تاییدی بر علم و هنر مردمان بهشت گمشده ایران زمین است و تاریخ پرفراز و نشیب این سرزمین را روایت می کند. در پس مهر سکوتی که بر لبان این پل ها خورده است حکایت هایی نهفته جا خوش کرده که برای فهمیدن­شان باید با تاریخ همقدم شد.

در منابع تاریخی، هر جا اشاره به خداآفرین شده، منظور پل­های تاریخی خداآفرین است. ظاهرا نخستین کسی که به روشنی از این پل ها با نام خداآفرین یاد کرده، حمداله مستوفی در نزهه­القلوب در نیمه نخست سده ۸ قمری/ ۱۴ میلادی است. درباره سبب نام­گذاری این پل ها، روایت­های مختلفی نقل شده که بیشتر با افسانه آمیخته است. به نوشته محمد کاظم مروی پل خداآفرین از آن رو به این نام خوانده می‌شود که پس از تلاش‌های بی­ثمر در برپایی آن در روزگار اولجایتو و ناامیدی ایلخان مغول از ساختن پل و عجز و لابه وی به درگاه الهی، این پل معجره آسا به یکباره از جانب غیب ساخته شده و از این رو «خداآفرین» نامیده شده است. برخی دیگر شکل گیری پایه‌های پل بر روی بستر طبیعی و صخره ای رودخانه را سبب نام­گذاری پل به این نام دانسته‌اند. برخی نیز وجود مجسمه های سنگی (ناتمام) زوج عاشق به نام «خودو» و «آفریم» در دو سوی ارس بر ارتفاعات بالای پل ها را دلیل نام گذاری این پل ها به خداآفرین دانسته اند.

درباره تاریخ بنای پل بزرگ خداآفرین، هیچ­گونه سنگ نوشته و کتیبه­ای وجود ندارد و به سبب ویرانی مکرر آن در طول تاریخ، به­طور دقیق نمی­توان دیرینگی آن را تعیین کرد، اما قدر مسلم آن است که از گذشته­های دور در این منطقه بر روی رود ارس پلی وجود داشته است. برخی دیرینگی این پل را به روزگار هخامنشیان می‌رسانند و بر این باورند که این پل در زمان کورش بزرگ، به منظور دسترسی به قفقاز بنا شده است؛ از این رو به نام پل سیروس نیز یاد کرده‌اند. براساس شواهد موجود این پل به طور قطع در روزگار ساسانیان وجود داشته است و دیرینگی آن به پیش از اسلام باز می‌گردد. برخی نیز پل خداآفرین را نخستین پل دوره اسلامی می‌دانند و معتقدند که خداآفرین نخستین پلی است که پس از اسلام مرمت و بازسازی شده است. به نوشته حمداله مستوفی این پل توسط بکر بن عبدالله از امرای عرب به هنگام فتح آذربایجان در صدر اسلام بنا شده است. اگرچه ساخت این پل به دست اعراب بعید به نظر می رسد، اما قدر مسلم این است که عرب­ها برای رسیدن به قفقاز و گسترش اسلام از این پل­ها عبور کرده اند. برخی بنای پل خداآفرین را با توجه به سبک معماری آن، به دوره سلجوقیان نسبت می­دهند. این اظهارنظرها مربوط به پل بزرگ خداآفرین است. در باب قدمت پل کوچک یا شکسته خداآفرین نیز که امروزه فرو ریخته و غیرقابل استفاده است، اطلاعاتی دقیق در دست نیست، اما بیشتر محققان آن را به دوره صفوی منسوب کرده‌اند.

پل های خداآفرین از نظر مهندسی و معماری با یکدیگر تفاوت دارند. پل بزرگ دارای ۱۵ طاق با ابعاد نامساوی و غیرمشابه ساخته شده است. طول این پل۲۱۲ متر و عرض آن حدود ۴ متر است و بلندی آن در مرکز رودخانه ارس از سطح تراز آب ۱۰ تا ۱۲ متر است. پایه های پل با مهارت و معماری کامل و دقیق بر روی لایه های سنگی بنا شده تا در سیلاب رودخانه و طغیان آن آسیب پذیر نباشد. علت نامنظم بودن و ابعاد نامساوی دهانه های پل نیز ناشی از همین موضوع است که نظیرش را در کمتر پلی می توان یافت. مصالح ساختمانی پل بزرگ از قلوه سنگ و لاشه سنگ در پایه ها و آجر در ساختمان طاق ها و ملاط گچ و آهک تشکیل شده است.

پل کوچک یا پل شکسته نیز در بین اهالی به نام پل اول یا پل شکسته (اولکی کورپو- سینیق کورپو) خداآفرین مشهور است. این پل دارای کانال های تو خالی بوده و از معماری منحصر به فردی برخوردار است. ساختمان این پل با ۱۲۰ متر طول دارای ۱۱ دهانه بوده که ۳ دهانه آن سالم و ۴ دهانه آن از هر دو سمت ایران و آذربایجان تخریب شده است. مصالح به کار رفته در این پل، سنگ تراشیده و ملاط گچ و آهک است. پل، در نما از ماسه سنگ های تراشیده شده منظم و در داخل آن از لاشه سنگ ها با ملات ساخته شده است.

منبع:توریسم پرس