میراث امپراتوری شیرازی‌ها در آفریقا روبه‌نابودی

علی ابن حسن شیرازی و شش فرزند او از قرن ۱۰ میلادی به مدت ۵۰۰ سال چندین دولت‌شهر در شرق آفریقا شامل بخش‌هایی از کشورهای سومالی، کنیا، تانزانیا و موزامبیک، ایجاد کرده و امپراتوری پرافتخار شیرازی‌ها را تاسیس کردند. نهایتا در سال ۱۵۰۲ میلادی پس از شکست از پرتغالی‌ها تمدنی که برای شرق آفریقا، دولت، تجارتِ جهانی، شهرسازی نعمات بسیاری به همراه آورده بود، به مرور مسیر نابودی در پیش گرفت.

به گزارش پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، مرتضی رضوانفر عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه، گفت: در این میان شهر و جزیره کیلوا به عنوان اولین دولت‌شهری که توسط شیرازی‌ها تاسیس شده با داشتن آثار ارزشمندی از جمله دو مسجد زیبا (مسجد جامع و مسجد کوچک) و دو قصر باشکوه (قصر بزرگ و قصر کوچک) در سال ۱۹۸۱میلادی در فهرست میراث‌جهانی در یونسکو به ثبت رسید.

او با بیان اینکه یونسکو این جزیره را گواه شاخصی برای گسترش اسلام در شرق آفریقا از قرن دهم تا نوزدهم ذکر می‌کند تصریح کرد: ابن بطوطه نیز با دیدار از این جزیره، آن را یکی از زیباترین شهرهای جهان نامیده است.

رضوانفر در ادامه به قصر بزرگی در این شهر که دارای صد اتاق است، اشاره کرد که تا قرن هجدهم  بلندترین ساختمان در شرق افریقا محسوب می‌شده وگفت: این قصر دارای چند کتیبه با ارزش است که در موزۀ برلین نگهداری می‌شود.

عضو هیئت ‌علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری اظهار داشت: متأسفانه به دلیل رسیدگی و حفاظت نشدن از آثار این دولت‌شهر، یونسکو در سال ۲۰۰۴ میلادی این پرونده را در فهرست میراث در خطر قرار داد که پس از آن با حمایت مالی و اقدامات مرمتی توسط چند موسسه بین‌المللی، مجددا در سال ۲۰۱۴ میلادی از فهرست آثار در خطر خارج شد.

رضوانفر وضعیت کنونی آثار این منطقه را نگران‌کننده دانست و گفت: این آثار ارزشمند به مرور تبدیل به چند خرابه شده که از نظر کارشناسان یونسکو، عدم رسیدگی، امواج اقیانوس، رطوبت هوا، کشاورزی و وجود احشام در حریم آثار، عاملی برای نابودی این میراث آفرو شیراز (آفریقایی‌شیرازی) شده است.

کیلوا کیسیوانی، یک سایت دولت شهر باستانی واقع  درمجمع الجزایر کیلوا  است که حداقل از قرن ۸ میلادی مسکونی شده و به یکی از  قدرتمندترین دولت شهرها در امتداد سواحیلی تبدیل شد؛ کیلوا کیسیوانی شهر مهم تجاری بوده که در  سراسر قرن ۱۳ بر استحکامات نظامی آن افزوده شده است  و بارانداز بزرگی برای  برای  بزرگترین  جریان شبکه تجاری و انتقال  کالا از یک سوی اقیانوس هند به آن سوی دیگر بوده است.

جزیره کیلوا کیسیوانی و جزیره سونگومنارا از مهم ترین سایت های تاریخی در امتداد ساحل سواحیلی در شرق آفریقا هستند  که هر دو در سال ۱۹۸۱. در لیست میراث جهانی یونسکو  ثبت شد و  درسال ۱۹۸۶ مورد بازدید کارشناسان یونسکو قرار گرفت خرابه های واقع در کیلوا کیسیوانی نشان های از یک دوره طولانی تاریخ شرق آفریقا، است که از تمدن شیرازی (امپراطوری زنگ(زنج) گرفته تا غلبه امپراتوری عمان مستقر در زنگباربر پرتغالی ها و الحاق آن به امپراطوری خود را شامل می شود.

کیلوا کیسیوانی در سال ۲۰۰۴ در فهرست  میراث جهانی در خطر نابودی یونسکو قرار گرفت زیرا  بخاطر عوامل متعدد ابنیه و آثار موجود در جزیره کیسوانی و سونگو منارا در  خطر  نابودی قرار دارد. در تابستان سال ۲۰۱۱، ویرانه های کاخ های حصنی کوبوا و بخش فروریخته دیوار اصلی شهر درهر دو جزیره کیلواکیسوانی و جزیره خواهرش سونگومنا، با اختصاص ۷۰۰هزار دلار توسط صندوق سفرا  ترمیم شدند.

در مارس ۲۰۱۴، علاوه بر بازگرداندن ۱۳ سازه، به این جزایر  تیم حفاظت و تکمیل بازسازی  یک مخزن آب اصلی در سونگومنا برای ذخیره  آب شیرین در جزیره، ساخت  که قبل از آن در طول فصل خشک آب از خارج به جزیره سوگومنارا انتقال می یافت. در ژوئن ۲۰۱۴، کمیته میراث جهانی خرابه های کیلوا کیسیوانی وسونگومنا را  از فهرست میراث جهانی در خطر یونسکو  حذف کرد، و تایید کرد که “مدیریت و حفاظت” از سایت “به مرحله قابل قبولی رسیده است.

مسجد بزرگ کیلوا، مسجد جامعی در جزیره کیلوا کیسیوانی، در تانزانیا است که علی باقری رایزن فرهنگی ایران در آن کشور در جریان این سفر از آن بازدید کرد؛ این مسجد بزرگ  اولین مسجد باقی مانده در سواحل شرق آفریقا است و از مسجد کزیم کازی در زنگبار نیز قدیمی تر است.  مسجد بزرگ، که در حال حاضر در لبه ساحل کیلوا کیسوانی قرار دارد. این مسجد  حداقل در دو مرحله مجزا، ساخته شده است  این مراحل ساخت  را می تواند در تفاوت آشکار بین نمازخانه کوچک شمالی که در قرن یازدهم و یا دوازدهم میلادی ساخته شده  وشبستان بزرگ جنوبی که در قرن چهاردهم میلادی ساخته شده است.   مشاهده کرد.

سر آغاز دولت و تمدن شیرازی در شرق آفریقا به هزار سال پیش برمی‌گردد. در اواخر قرن چهارم هجری (۱۰ میلادی) درپی تحولاتی که مربوط به نواحی جنوبی ایران بوده است تعداد قابل توجهی از بازرگانان و دریانوردان ایرانی نخست از بندر سیراف (طاهری) و سپس از جزایر کیش و هرمز به سواحل شرقی افریقا کوچ کردند. این مهاجرت به فرماندهی شخصی به نام علی پسر حسین شیرازی (یا علی پسر حسن) صورت گرفته که احتمال دارد از خاندان بویه (شاخه فارس) باشد. او با استقرار در کیلوا (درساحل تانزانیای کنونی)   و تصرف سواحل و جزایر اطراف آن (زنگبار یا زنج) در حد فاصل موگادیشو (مقدیشو) در سومالی کنونی تا سغاله (سوفالا) در موزامبیک که سراسر سواحل کشورهای کنیا، سومالی، موزامبیک، کومور و تانزانیا رادربرمی‌گیرد و تاسیس مراکز حکومتی در لامو، مالیندی و چند جای دیگر، پادشاهی شیرازی‌ها را پایه‌گذاری کرد.

این دولت حدود پانصد سال پایدار بود؛ سرانجام در اواخر قرن نهم هجری درپی هجوم پرتغالی‌ها به عمر آن خاتمه داده شد. دولت شیرازی شرق افریقا نقش مهمی در توسعه مناسبات تمدنی آن سامان داشته و نیز پدیدآورنده فرهنگ و قومیت سواحیلی شده است.

ابن بطوطه، در سفرنامه خود شهر کیلوا  زیبا  معرفی می کند که  خانه های آن از چوب با سقف نی ساخته شده است. ، باران فراوان در منطقه وجود دارد. و مردم  این دیار مؤمن و مسلمان بودند و مداوم درگیر جنگ با کافران در سرزمین اصلی بودند.

ابن بطوطه اشاره کرد در این شهر معمولا در معاملات خود از  عاج استفاده می کردند نه از  طلا زیرا عاج  را از مناطق اطراف خود به دست آورده و طلا را معمولا از سرزمین های جنوب خصوصا سوفالا؛ از این رو از عاج برای معاملات محلی بهره گرفته و طلا را برای تجارت با سایر ملل بکار می بردند.

از سوی دیگر ایران در شرق آفریقا تاثیرات زیادی داشته است که می توان به رواج تقویم ایرانی (هجری شمسی)، گسترش دین اسلام، پدیدآمدن سیستم حکومتی دولت‌شهر، برخی آداب و رسوم و جشن‌های ایرانی همانند عید نوروز در شرق آفریقا از دیگر اثرهای نفوذ تمدن و فرهنگ بزرگ ایرانی‌ها در آن جایگاه اشاره کرد.

وجود دست‌نوشته‌های فارسی و آثار معماری به جای مانده از تمدن و دولت شیرازی در جزیره زنگبار ودیگر نواحی قابل توجه است. به علاوه در حدود هفتاد کیلومتری جنوب بندر ممباسا در کشور کنیا، شهر کوچکی وجود دارد به نام شیراز که آثار مهمی از مسجد و مقبره مربوط به دوره شیرازی‌ها در آنجا دیده می‌شود. یکی از این مساجد سنگی بوده و به سبک روزگار خاندان بویه می‌باشد.

‌اکنون نیز اقوامی در این منطقه به‌نام شیرازی‌ها زندگی می‌کنند که در جنگ‌های استقلال تانزانیا از انگلیس در شکل سازمانی به‌نام انجمن شیرازی (shirazi association) فعالیت بسیار و خستگی ناپذیری داشتند.

منبع:ایرنا