قلعه‌ای به‌جامانده از استعمار پرتغالی‌ها در جزیره لارک

موقعیت جغرافیایی

جزیره لارک در مقابل دماغه مسندم در جنوب غربی جزیره هرمز و شرق جزیره قشم در جنوب بندرعباس واقع شده است. بلندترین نقطه جزیره ۱۳۸ متر ارتفاع دارد. جزیره لارک تا جزیره هرمز حدود ۲۰ کیلومتر و تا جزیره قشم حدود ۱۰ کیلومتر و تا بندرعباس حدود ۳۳ کیلومتر فاصله دارد.قلعه تاریخی لارک در شمال جزیره و در نزدیکی ساحل قرار گرفته که در اطراف این قلعه، منازل مسکونی وجود دارد.

تاریخچه بنا

از قرن پانزدهم میلادی به بعد استعمارگرانی همچون کشورهای پرتغال، اسپانیا، هلند و انگلستان در مناطقی چون جزایر خلیج فارس و شهرهای جنوبی ایران و کشورهایی مانند عمان، عراق، بحرین و … را اشغال کرده و مبادرت به ساخت قلعه‌هایی کردند، از این بین کشور پرتغال ۱۱۵ سال بر این نواحی مسلط بوده است و از این کشور قلعه‌هایی در هرمز، قشم و بندر کنگ باقی مانده است.قلعه لارک نیز مانند قلعه قشم و هرمز توسط پرتغالی‌ها ساخته شده که مصادف با عصر صفویه است. این قلعه بعد از خروج پرتغالی‌ها مورد استفاده انگلیسی‌ها و هلندی‌ها نیز قرار گرفته است.

مشخصات بنا

قلعه لارک دارای پلانی چهار ضلعی در اندازه ۳۲‌ در ۲۸ متر است که از مصالح سنگ و سنگ‌های مرجانی (دریایی) با ملات ساروج ساخته شده است. این بنا سه طبقه است و بلندی دیوارهای آن بین ۵,۷ تا ۸ متر متغییر است. دارای چهار برج است که تقریبا به صورت چهار ضلعی است.

بلندی برج شمال غربی ۵,۶ متر و در اندازه ۱۰ در ۱۲/۵ متر است. بلندی برج شمال شرقی ۵.۷ متر و در اندازه ۹ در ۹ متر است.بلندی برج جنوب شرقی ۹ متر و در اندازه ۵.۷ در ۷ متر است.

برج جنوب غربی که نسبت به بقیه برج‌ها تخریب بیشتری در آن صورت گرفته، بلندی آن شش متر و در اندازه ۵,۶ در ۸ متر است.

گوشه‌های هر چهار برج کمی مدور است که در برج جنوب شرقی بیشتر دیده می‌شود و در تمام برج‌ها تیرکش‌هایی تعبیه شده است. تنها ورودی قلعه در برج شمال غربی واقع شده است که بلندی آن ۲۰,۲ متر و پهنای آن ۸۰.۲ متر با عمق ۵.۱ متر است که به فضای درون برج راه دارد. این فضا به مساحت ۴.۴۱ متر است و دارای دو ستون ساخته شده از سنگ و ساروج است و نگهداری سقف فضا و تقسیم فضا را به دو قسمت انجام می‌دهد.

این دو ستون به وسیله تیرک چوبی ضخیمی با روکشی از سنگ و ساروچ به هم متصل است که حد فاصل آن و ستون دو طاق قوسی شکل تشکیل شده است. فاصله این دو ستون از یکدیگر ۱۰,۲ متر است. فضای درون برج به درون قلعه راه دارد که دارای حیاط مرکزی به درازای ۲۰ متر و پهنای ۵.۱۸ متر است.

در قسمت جنوب غربی حیاط مرکزی ۱۰ حجره با طاق قوسی شکل در دو طبقه ساخته شده است که حجره‌های طبقه هم‌کف به درازای سه متر و پهنای ۸,۲ متر و بلندی ۲۰.۲ متر است که در انتهای سه حجره به جهت جنوب غربی دارای دو طاقچه به درازای ۱۲۰ در ۸۰ سانتی‌متر و عمق ۵۰ سانتی‌متر است و حجره چهارم دارای یک طاقچه به درازای ۱۱۰در ۱۳۰ سانتی‌متر و عمق ۵۰ سانتی‌متر و حجره پنجم نیز دارای یک طاقچه به درازای ۱۱۰ در ۸۰ سانتی‌متر و عمق ۵۰ سانتی‌متر است.

در طبقه اول از پنج حجره آن، چهار حجره سالم است و تنها یک حجره در جهت برج جنوب غربی کاملا تخریب شده است. این حجره‌ها به پهنای ۲۰,۲ متر، درازی ۸۰.۲ متر و بلندی ۸۰.۱ متر است که در انتهای این حجره دو فرورفتگی کوچکی شبیه تیرکش در اندازه ۳۰ در ۴۰ سانتی‌متر تعبیه شده است.

در بخش فوقانی حجره طبقه اول دیوار قلعه قرار دارد که به برج‌های جنوب غربی و جنوب شرقی متصل است. این دوار از درون به درازای ۲۵ متر است که ۵,۷ متر آن در سمت برج جنوب غریب تخریب شده است. بلندی دیوار ۸.۲ متر و ضخامت آن ۲.۱ متر است. دارای ۱۵ تیرکش در اندازه‌های ۳۰ در ۳۰ سانتی‌متر و سه دریچه در اندازه ۱۰۰ در ۷۰ سانتی‌متر است که با طاق قوسی شکل ساخته شده است.

در گوشه جنوب شرقی بنا حجره‌ای در دو طبقه احداث شده که حجره طبقه هم‌کف دارای درگاهی به اندازه ۲۵,۱ در ۴۰.۱ متر و عمق ۸۰ سانتی‌متر است که به درون فضایی به مساحت ۱۴ متر راه دارد. این فضا به فضای دیگری به مساحت ۲.۱۰ متر راه دارد که نسبت به فضای اول، سطح آن گودتر است و جداره دیوار آن به مانند آب‌انبارهای مناطق جنوب کشور با روکشی از ساروج کشیده شده است که احتمالا این فضا محل ذخیره آب بوده است.حجره طبقه اول دارای طاق جناقی است و به فضایی به مساحت ۷۵.۱۱ متر راه دارد.

در قسمت جنوب شرقی حیاط مرکزی هشت حجره در دو طبقه با مشخصات حجره‌های جنوب غربی ساخته شده که در بخش فوقانی طبقه اول دیواری به  درازای ۵,۲۱ متر و بلندی ۴۰.۲ متر که تا دو متر متغییر است، قرار دارد و ضخامت دیوار ۲۰.۱ متر است. این دیوار به برج‌های جنوب شرقی و شمال شرقی متصل است و بیش از ۳۰ تیرکش و پنج دریچه با مشخصات تیرکش‌ها و دریچه‌های جنوب غربی، تعبیه شده است.

در گوشه شمال شرقی نیز مانند گوشه جنوب غربی حجره‌ای دو طبقه ساخته شده که حجره طبقه هم‌کف شباهت زیادی به حجره طبقه هم‌کف جنوب غربی دارد. مساحت این حجره ۸,۱۴ متر است و درون آن یک ورودی با طاق قوسی شکل وجود داردکه در دهه‌های اخیر به وسیله آجر مرمت شده است. این ورودی به فضایی با مساحت ۱۶ متر راه دارد که نسبت به فضای اول گودتر است. احتمالا این فضا نیز مانند فضای دوم طبقه هم‌کف گوشه جنوب غربی به‌عنوان آب‌انبار مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

در طبقه اول این گوشه حجره‌ای با طاق جناقی به مساحت ۸,۱۳ متر ساخته شده است. از درون این حجره به فضای دیگری راه دارد که از فضای درون برج شمال شرقی محسوب می‌شود که مساحت آن ۲۹.۲۵ متر است. این فضا دارای سه حجره کوچکتر در قسمت‌های غربی در اندازه ۷۰.۱ در ۳۰.۱ متر  شمال شرقی ۶۰.۱ در ۲ متر و جنوب شرقی در اندازه ۶۰.۱ در ۲ متر است.

در قسمت شمال شرقی حیاط مرکزی نیز هشت حجره در دو طبقه ساخته شده که تنها چهار حجره طبقه هم‌کف نیمه‌سالم باقی‌مانده است و چهار حجره طبقه اول به کلی تخریب شده است. این حجره‌ها به مانند حجره‌های جنوب غربی و جنوب شرقی هستند و تنها تفاوت آن‌ها این است که در طبقه اول حجره سوم به سمت شمال غربی به جای دو فرورفتگی کوچک یک دریچه در اندازه دو در یک متر ساخته شده است. در بخش فوقانی حجره‌های تخریب شده طبقه اول دیوار قلعه است که درازای آن ۲۲ متر است که ۸,۱ متر آن در سمت برج شمال غربی تخریب شده است. بلندی دیوار بین ۵.۲ متر تا ۵.۱ متر و ضخامت آن ۵.۱ متر است. این دیوار ۱۲ تیرکش دارد و به برج‌های شمال شرقی و شمال غربی متصل است. در گوشه شمال غربی احتمالا حجره‌ای دو طبقه بوده که هم‌اکنون تخریب شده است.

در قسمت شمال غربی حیاط مرکزی پنج حجره وجود دارد که به‌صورت یک طبقه است. اندازه حجره‌ها به درازای چهار متر و پهنای ۵,۲ متر و بلندی سه متر است و در بالای انتهای درونی حجره‌ها دو طاقچه در ابعاد ۸۰ در ۵۰ سانتی‌متر تعبیه شده است. در بخش فوقانی حجره‌ها دیوار قلعه است که درازای آن ۲۰ متر و بلندی آن بین ۵.۲ تا دو متر است و ضخامت دیوار نیز ۱۲۰ سانتی‌متر است.

این دیوار دارای ۱۲ تیرکش و پنج دریچه با طاق قوسی شکل است و به برج‌های شمال غربی و جنوب غربی متصل است. درگوشه شمال غربی بنا، فضای درون برج است که تنها فضای ورود به قلعه است.

در گوشه جنوب  غربی قلعه اتاق‌هایی در دو طبقه ساخته شده که اتاق هم‌کف به وسیله وردی (L) مانند که احتمالا سرپوشیده بوده به فضای (L) مانندی به مساحت ۱۷ متر راه دارد که درون این فضا دو ورودی است که یکی از این ورودی ها در قسمت جنوب غربی است که به فضای دروج برج به وسعت ۶,۶ متر راه دارد. ورودی دیگر در شمال غربی فضا قرار دارد که به آخرین حجره بخش شمال غربی راه دارد و در طبقه اول حجره‌ای به مساحت ۴۴.۱۹ متر وجود دارد که به آخرین حجره بخش جنوب غرب راه دارد.

آن‌چه باید در مورد پلکان‌های این قلعه اشاره کرد این است که تاکنون اثری از آن مشاهده نشده، احتمالا در گوشه شمال غربی و جنوب غربی پلکان‌هایی وجود داشته که کاملا تخریب شده و یا اینکه برای دسترسی به طبقات بالا از پلکان‌های سیار چوبی استفاده می‌شده است.

نوع بهره‌برداری و خصوصیات بارز بنا

این قلعه در گذشته برای اهداف نظامی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

عوامل تزیین‌کننده بنا

از عوامل تزیین قلعه می‌توان به طاق‌های قوسی شکل، دریچه‌های دیوار قلعه و قوس‌های حجره‌ها اشاره کرد.

قلعه لارک را می‌توان با قلعه‌های قشم و جزیره هرمز مقایسه کرد که حجره‌های این قلعه شباهت زیادی به حجره‌های قلعه پرتغالی‌ها در جزیره هرمز دارد و نمونه توپ جنگی در قلعه لارک مشابه توپ‌های جنگی قلعه‌های قشم و هرمز است.

این بنا در سال ۱۳۸۲ به شماره ۱۰۹۲۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌ است.

منبع:میراث آریا