هنر سنتی جارو بافی در روستای ملاحسن خراسان شمالی
جارو از گیاه خشک‌شده‌ای به همین نام بافته و برای جارو کردن گلیم و فرش و تمیز کردن اتاق و حیاط خانه‌ها استفاده می‌شود.. این نوع جارو بسیار زیبا و سبک است، طول دسته‌ها حدود ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر و ابعاد جارو ۳۰ در ۴۰ است. دوام بالا، داشتن تارهای موازی ضخیم و استفاده از چوب‌های رسیده که موجب انعطاف جارو و نشکستن تارهای جارو می‌شود، ازجمله ویژگی‌های این هنر بومی است.
این هنر سنتی اصیل و قدیمی به علت کاربردی بودن و ماده و مصالح ارزان محلیِ در اختیار، توانسته است تا به امروز جایگاه خود را حفظ کند و تداوم داشته باشد. ازجمله مناطقی که این رشته صنایع‌دستی بسیار رواج دارد، روستای ملاحسن از توابع شهرستان مانه و سملقان استان خراسان شمالی است که مردان و زنان با همکاری یکدیگر این صنعت را حفظ کرده‌اند.
استفاده‌های متنوع و مختلف از طبیعت برای بهبود امورات زندگی ازجمله جارو بافی ، سبدبافی، درج بافی، حصیربافی و غیره از ابتدایی‌ترین هنرهای سنتی است برای این کار، مصالح و مواد اولیه موجود در محیط خود را به هم تنیده و سپس با استفاده از تجربه و خلاقیت، مطابق نیاز روز لوازم موردنیاز خود را تولید می‌کردند. همچنین از بدو خلقت، بشر علاوه بر صنایع‌دستی مذکور از بافتنی‌های چوبی برای ساختن ظرف، حصار، مآمن، قایق، زیرانداز، ظروف جای غلات، پوشش سقف خانه‌ها و کلاه به روش‌های مختلف بهره برده است.
جارو ابزاری برای پاکیزگی است که از تارهای موازی ضخیمی که به یک دسته استوانه شکل وصل شده‌اند تشکیل می‌شود. برای تولید یک جارو دست‌کم سی نفر از کشاورز، راننده، جارو باف، جارو دوز، فروشندههای دوره‌گرد، فروشندههای جزء و… درگیر هستند و از این راه ارتزاق می‌کنند. جاروی سنتی در نظافت و تمیز کردن منزل، پله و پای گرد، جارو کردن و شستن حیاط، جارو کردن کوچه و خیابان قابل‌استفاده است.
آن چیزی که بسیار نکته مثبت تلقی می‌شود نه‌تنها بسیاری از خانواده از این صنعت دستی ارتزاق می‌کنند بلکه حضور جوانان در کنار پدران برای تولید این محصول است که نشان می‌دهد صنایع‌دستی موردنیاز مردم همچنان مشتری خواهد داشت و این یک فرصت استثنایی است.
بافت و دوخت جارو شغلی است از رشته صنایع‌دستی (بافت) که وظایف شناخت انواع طرح‌های جارو و گیاه آن، آماده‌سازی‌های ساقه جارو، دسته کردن و بستن ساقه‌ها با استفاده از رکاب، جداسازی برش بخش‌های زائد و اضافی، تزئین و روکاری شامل نوارپیچی و دوخت را در برگرفته و با مشاغل حصیربافی و سبدبافی در ارتباط است. شکل بافت جارو هم به این صورت است که ابتدا دسته جاروها را به‌اصطلاح عوده می‌کردند، یعنی سر‌وته جارو را هم‌اندازه می‌کردند و بعد می‌بافتند.
با توجه به تولید دستی این محصول، می‌توان گفت که جاروهای تولیدی توسط سازندگان مختلف، همان‌طور که از برخی نکات مانند کیفیت با هم متفاوت‌اند، ازنظر ابعاد در اندازه نیز متفاوت است و این مطلب حتی در میان جاروهای تولیدشده توسط یک جارو ساز نیز وجود دارد. این امر درواقع یکی از خصلت‌ها و خصوصیات تولید دستی و اساساً صنایع‌دستی است.
مهم‌ترین و اصلی‌ترین ماده بکار رفته در ساخت جارو، بخش‌های فوقانی و ساقه و شاخه‌های بوته جارو است. این گیاه، به‌عنوان محصول کشت می‌شود و عملیات کاشت آن در ماه‌های اواخر اسفند و فروردین و برداشت آن اوایل و اواسط فصل تابستان انجام می‌پذیرد. بوته‌های جارو به بیش از ۲ متر ارتفاع در هنگام رشد نهایی می‌رسند و در هنگام درو، حدود ۱۳۰ سانتیمتر آن قطع‌شده و پس از خشک‌کردن به‌وسیله قرار دادن در جلوی آفتاب، به مناطق مختلف و مراکز بافت جارو فروخته می‌شود.
مراحل تولید جارو
جارو از گیاه مخصوص به همین نام که توسط کشاورزان کاشته می‌شود و پس از رشد کامل این گیاه جمع‌آوری شده معمولاً در شهریور و مهرماه آن را درو می‌کنند، سپس جاروها را به انبارها می‌آورند. عمدتاً کشت جارو در اطراف و حومه آشخانه و بخصوص در روستای ملاحسن انجام می‌شود. بعد از پوست کردن و گرفتن تخم‌های اضافی جارو، قسمت‌های لازم برای جارو بافی از آن جدا شده و سایر قسمت برای علوفه دام استفاده می‌شود. پوست کردن، دسته‌بندی غده، نوار پیچ دسته جارو، برش زدن دسته و… کار مردانه است و دوختن جاروها کار زنان است که در خانه‌هایشان انجام می‌گیرد.
دانه‌گیری
در این مرحله دانه‌های موجود بر روی ساقه جاروی ساخته‌شده،گرفته می‌شود. در گذشته این عمل به‌وسیله زدن دسته‌های جارو بر روی تنه درخت انجام می‌شد. با بررسی چند کارگاه، می‌توان مشاهده کرد که هرکدام برای انجام این مرحله از شیوه‌ای استفاده می‌کند. درهرحال عمل دانه گیری برای سبک‌تر کردن وزن جارو و همچنین جلوگیری از ریزش این دانه‌ها در حین استفاده از محصول است.
خیساندن چوب جارو
چوب جارو در حوضچه و یا به طرق گوناگون دیگر به مدت ۸ الی ۱۰ ساعت در آب غوطه ور می‌کنند تا کاملاً خیس و مرطوب شوند. علت این امر ترم شدن کامل ساقه‌های بوته جارو است، تا در هنگام عملیات ساخت و بخصوص هنگام ترک‌بندی و دسته‌بندی در مقابل فشارهای برشی مقاومت لازم را داشته و از شکسته و قیچی شدن آن جلوگیری شود.
سوا کردن (دسته کردن)
چوب‌های جارو را پس از خیساندن، بر اساس اندازه، فرم و بخصوص قطر ساقه‌های اصلی و نرم بودن، تقسیم‌بندی و جدا می‌کنند. این عمل بدان جهت است که در مراحل بعد با قرار دادن ساقه‌های محکم در مرکز و قرارگیری شاخه‌های نرم در اطراف آن، تا حد ممکن جاروی ساخته‌شده مقاومت بیشتری در برابر شکستگی از محل دسته و بخش‌های پایین‌تر داشته باشد. به‌بیان‌دیگر، وجود شاخه‌ها و ساقه‌های محکم‌تر در وسط، نقش یک استراکچر را برای شاخه‌های نرم که عمل اصلی جارو زدن را انجام می‌دهند، ایفا می‌کند.
دسته‌بندی (غده کردن)
با قرار دادن تعدادی از ساقه‌های جارو در کنار هم و با استفاده از دستگاه ترک‌بند یا دسته‌بند یا دار ، یک مفتول آهنی در قسمت انتهای ساقه‌ها پیچیده و برای مرحله بعد آماده می‌شود. معمولاً از کنار هم قرار دادن هرکدام از دسته‌ها یک «غّده» نامیده می‌شود. درواقع دارای قطری برابر نصف قطر دسته جارو دارد و از کنار هم قرار گرفتن چندین ساقه ضخیم در وسط و پوشاندن آن‌ها به‌وسیله ساقه‌های نرم و نازک، ساخته‌شده است.
دوخت مفتول فلزی
در این مرحله جارو باف، جارو را در تخته قالب قرار داده و به کمک بک حلقه آن را محکم می‌کنند. سپس سوزن (جوال‌دوز) را از جارو عبور داده و سیم را از پیچانده و شروع به دوخت می‌کنند. دوخت به‌صورت رد کردن، سوزن و عمل کشیدن در دو طرف و به شکل معکوس انجام می‌پذیرد. جارو باف به کمک قطعه‌ای چوب که با کش بر روی کف دست ثابت می‌شود، عمل دوخت و فشار آوردن به سوزان را انجام می‌دهد.
دوخت نوار پلاستیکی
این مرحله کاملاً شبیه به مرحله قبل است و با این تفاوت که تخته قالب از روی جارو بازشده و عمل دوخت بدون آن انجام می‌پذیرد.
سرزنی
آخرین مرحله در ساخت جارو سرزنی است. این مرحله، به‌وسیله علف‌بر یا اره انجام می‌شود. جارو را بر روی قطعه چوبی ضخیم (کنده) قرار داده و آخرین بخش جارو(محل تماس آن با سطح) را با اره و به شکلی یکنواخت کوتاه و مرتب می‌کنند.
با انجام مراحل فوق جارو تکمیل و آماده عرضه و استفاده است.
امروزه بسیاری از زنان روستای ملاحسن نیز در خانه‌های خود برای امرارمعاش، با هزینه اندک برای جارو فروشان عمده جارو می‌بافند تا آنجا که اگر زنی وارد به این کار باشد می‌تواند روزانه حدود یک‌صد جارو را با سیم و نخ پلاستیکی ببندد و تحویل سفارش‌دهنده بدهد.
قیمت جاروهای تولیدی بستگی به کیفیت و نوع جارو دارد و مرغوب‌ترین نوع جارو در استان خراسان شمالی، جاروهایی است که در روستای ملاحسن کشت می‌شود چراکه بسیار با کیفیت مناسب و شفاف است.
تمامی کارگاه‌ها و یا در حقیقت دکان‌های جارو بافی ، محل‌هایی با ابزارهای پرتابل و بدون ویژگی‌های خاص و ویژه ازلحاظ معماری هستند. در واقع فعالیت جارو سازی در هر محلی قابل‌اجرا و انجام است.
استان خراسان شمالی از معدود مناطقی است که جارو بافی هنوز در آن زنده است و عده‌ای از این راه ارتزاق می‌کنند و حتی برخی در منازل خود و برای مصارف شخصی به آن مبادرت می‌ورزند. ازآنجاکه این حرفه جزو مشاغل صنایع‌دستی به شمار نمی‌رود، بنابراین احیا و حمایت از شاغلان آن نیز به عهده میراث فرهنگی نیست، اما این اداره کل با مستند نگاری و ثبت استانی و ملی آن اولین گام در جهت حمایت و احیای آن برداشته است. امید که با معرفی و آموزش به مردم و نسل جوان بتوان از فراموشی آن جلوگیری و زمینه صادرات جارو بافی را به‌عنوان یکی از هنرهای دست صنعتگران فراهم کرد.
منبع:میراث آریا
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.