آسیب سدگتوند به آثار تاریخی ۱۰ برابر دهه‌های گذشته بوده

محمدرضا بهادری، مدیر پایگاه میراث جهانی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر در سلسله نشست‌های مجازی گروه حفاظتی ایکوم با موضوع معرفی پایگاه میراث جهانی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر، اظهار کرد: با توجه به شوری که در سد گتوند اتفاق افتاد علاوه بر تبعات کشاورزی در پایین دست، موجب فرسایش آثار تاریخی نیز شده است.

وی افزود: در حال حاضر یک کار پژوهشی در این زمینه شروع کرده‌ایم و به صورت منظم مساله شوری آب را در مقاطع مختلف با توجه به دبی مختلف در فصول و بازه‌های زمانی بررسی می‌کنیم.

مدیر پایگاه میراث جهانی سازه های آبی شوشتر اضافه کرد: بر اساس بررسی‌ها به گزارشی تحلیلی رسیده‌ایم که پایه پژوهشی اقدامات شده است و  اکنون به دنبال راه حلی  هستیم تا با توجه به شرایط موجود پایداری آثار در این شرایط را تثبیت کنیم.

بهادری افزود: با توجه به وضعیت فعلی آثار و براساس داده‌هایی که به دست آورده‌ایم تلاش می‌کنیم به شرایطی  برسیم که بتوانیم با وضعیت فعلی تثبیت را ایجاد کنیم هرچند کار پرهزینه و زمان‌بری است  اما وظیفه ما این است که در هر شرایطی که به هر دلیلی ایجاد شده است شرایط را مدیریت و آثار سو را کم کنیم.

مدیر پایگاه میراث جهانی  سازه‌های آبی تاریخی شوشتر با اشاره به ماهیت شکل‌گیری حلقه آبی و دلیل به وجود آمدن آن در شوشتر بیان کرد: در ارتباط با ایجاد منظومه آبی شوشتر کارکردها و موضوع‌های مختلفی مطرح شده است اما مهم‌ترین آن‌ها بحث استفاده از آب است، شهر شوشتر از نظر جغرافیایی در دشت خوزستان  که یکی از حاصل‌خیزترین خاک‌ها را دارد واقع شده و رودخانه کارون که یکی از پرآب‌ترین رودها است از این شهر می‌گذرد.

وی ادامه داد: در شوشتر سطح زمین‌های کشاورزی و اراضی موجود نسبت به سطح رودخانه بالاتر بوده  از این رو برای استفاه آب در مصارف کشاورزی، آب امکان سوار شدن بر زمین‌های اطراف را نداشته است لذا تصمیم گرفتند اقداماتی را برای رفع این مشکل طراحی کنند  تا از طریق آن نیروی آب را برای مصرف کشاورزی  استفاده کنند.

بهادری خاطرنشان کرد: البته موضوعات دیگری از جمله این که شهر شوشتر براساس پدافند غیرعامل ایجاد شده نیز مطرح است درواقع به این معنی که  به واسطه ۲ شاخه شدن کارون و بند میزان  شهر در محاصره حلقه آب قرار گرفته است و براساس اصول پدافند غیر عامل این شهر مکان‌یابی شده و استقرار یافته است.

وی در خصوص اهمیت سازه‌های آبی تاریخی شوشتر به عنوان مجموعه‌ای پیچیده از نظر معماری و صنعتی  در دوره‌های مختلف تاریخی، بیان کرد: در یکی از سفرنامه‌های قرن ۱۸ میلادی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های صنعتی پیش از انقلاب صنعتی اروپا  عنوان شده است که به وسیله نیروی آب نیازهای مردم را در موارد مختلف برطرف می‌کرده است.

مدیر پایگاه میراث جهانی  سازه‌های آبی تاریخی شوشترتصریح کرد: هر اثر تاریخی با توجه به جایگاه و شرایط  خود از اهمیتی برخوردار است اما آن چیزی که سازه‌های آبی و تاریخی شوشتر  را از دیگر آثار تاریخی منحصربه‌فرد کرده است مساله عملکردی بودن آن است.

وی اظهار کرد: درواقع ما در سازه‌های آبی تاریخی شوشتر تنها با یک آثار موزه‌ای و نمایشگاهی روبه‌رو نیستیم بلکه سازه‌های آبی و تاریخی به قدری پتانسیل داشته‌اند که پس از گذشت این همه سال با همان کارکرد  و ویژگی‌ها به حیات خود ادامه می‌دهند.

وی در خصوص نوع معماری این سازه‌ها بیان کرد: شوشتر گنجینه‌ای از معماری‌های دست‌کَند  است و سازه آبی نهر گرگر به نوعی یکی از طولانی‌ترین نهرهای دست‌کَند دنیا به شمار می‌رود.

وی گفت: در این نهر با توجه به ویژگی‌های زمین و شناختی که از مجموعه وجود داشته آب را به سمتی که می‌خواستند هدایت کردند و از مسیرهایی نیز آب را وارد نهر کردند که امروز این مسیر در قالب یک مسیر دست‌کَند معرفی می‌شود.

به گفته وی علاوه بر نهر گرگر، کانال‌ها، تونل‌ها، راه‌های زیر زمینی و  فضاهایی تحت عنوان کَت در قلعه سلاسل  وجود دارد که فضاهای دست‌کند  حاشیه رودخانه هستند  و کاربری‌های مختلفی دارند.

بهادری افزود: در شوشتر علاوه بر این که تعدد آثار و تنوع آثار وجود دارد انواع و گونه‌های مختلف آثار تاریخی فرهنگی و معماریی را شاهد هستیم.

وی اضافه کرد: فضاهایی همچون شبستان و شوادان از دیگر فضاهایی است که مختص معماری این منطقه است و کاربری‌های خاص دارند، همچنین‌ کانال‌های آب‌بَری که آب را برای چرخش آسیب هدایت می‌کردند همه براساس طراحی و معماری خاص و دست کند احداث شده‌اند.

وی با اشاره به مرمت‌هایی که در دوره‌های مختلف تاریخی در سازه‌هاب آبی تاریخی و محوطه‌های این منطقه صورت گرفته است، بیان کرد: با توجه به این که این منظومه آبی عملکردی است و همچنان از یک حیات ممتد برخوردار است به تبع  در  طول دروه‌های با آب در ارتباط هستند و به همین دلیل به مرمت نیز نیاز دارند چراکه همان‌گونه که آب مزایای بسیاری دارد در شرایطی نیز می‌تواند عامل مخرب سازه به حساب بیاید.

مدیر پایگاه میراث جهانی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر، افزود: سازه‌های آبی تاریخی در هر دوره مرمت‌هایی را تجربه کرده‌اند که مرمت‌گران آن‌ها و زمان آن به صورت کامل در پروند این سازه‌ها مشخص شده است اما بیشترین و معروفترین مرمت‌ها روی بندمیزان اتفاق افتاده است چراکه همیشه در معرض طغیان بوده است و نیاز بیشتر به مرمت دارد.

وی با اشاره  به نقش محیط در مصالح به کار رفته در سازه‌های تاریخی شوشتر، بیان کرد: بنا چغازنبیل که در ۶۰ کیلومتری سازه‌های تاریخی شوشتر قرار دارد از خشت می باشد اما در شوشتر با توجه به شرایط با یک بستر سنگی از  جنس ماسه سنگ مواجه هستیم.

بهادری افزود: همه آثار دستکَند و طبیعی شوشتر از سنگ ماسه‌ای و پل‌ها ترکیبی سنگ و آجر هستند، در دوره‌های مختلف نیز با توجه به این که مصالح عمر مفیدی دارند در مواجه با تهدیدها و آسیب‌ها دچار اضمحلال می‌شوند.

وی توضیح داد:در اطراف شوشتر سایت‌های باستان شناسی مختلفی از جمله شهر تاریخی دستوا و شهر عسگر مکرم واقع شده که ارتباطی با سازه های آبی ندارند  اما در دوره‌های مختلف در آن‌ها با توجه به شرایط پژوهش‌های باستان‌شناسی ، کاوش‌هایی در آن اتفاق افتاده است.

مدیر پایگاه میراث جهانی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر ادامه داد: در اطراف شوشتر پر از کوره‌های آجرپزی است کما اینکه شوشتر خاک مرغوبی برای تهیه و پخت آجر دارد این خاک‌ در کوره‌های آجرپزی ابتدا فرآوری و سپس به آجر تبدیل می‌شدند.

وی در ادامه با بیان این‌که یک اتفاق بسیار مهم و منفی که در مجموعه آبشارها و آسیاب‌ها به وجود آمده، مساله  رانش جدار غربی محوطه آبشارها است، گفت:بخشی از جداره آبشارها با یک بستر طبیعی حدود ۷۵۰ متر دچار رانش و جداشدگی شده است که با توجه به ملاحظاتی که در بحث منظر داریم نمی‌توانیم از بسیاری از تکنولوژی‌های نوین بدون پروا و بی‌مهابا استفاده کنیم چرا که مجموعه آبشارها در یک بستر بکر و طبیعی و در دل شهر است از این رو نمی‌توانیم روش‌های استحکام بخشی را بدون در نظر گرفتن مطالعات منظری انجام دهیم.

مدیر پایگاه میراث جهانی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر با بیان این که این عارضه مجموعه آبشارها را مورد تهدید قرار می‌دهد، بیان کرد: اگر مساله رانش در جداره سازهای آبی تاریخی مدیریت نشود در آینده نه چندان دور شاهد یک فاجعه بزرگ در مجموعه آسیاب‌ها خواهیم بود که امیدواریم این اتفاق نیفتد و بتوانیم آن را مدیریت کنیم.

سازه‌های آبی تاریخی شوشتر در سال ۲۰۰۹ میلادی به عنوان دهمین اثر ایران در فهرست ثبت آثار جهانی جا گرفت.

مجموعه سازه‌های آبی تاریخی شوشتر یک مجموعه ترکیبی و تلفیقی از آثار مختلف در حوزه‌های عملکردی  مختلف به همراه سازه‌های آبی تاریخی شوشتر است که  در مجموع ترکیبی بهم پیوسته را تشکیل می‌دهد.

در  سازه‌های آبی تاریخی شوشتر شاهد مجموعه‌ای از پل‌ها، پل‌بندها، بندها، آسیاب‌های آبی، نیایشگاه‌ها و هر اتفاقی که در ارتباط با آب می‌توانسته در یک مجموعه جغرافیایی به وقوع بپیوندد شاهد هستیم.

پرونده‌ ثبت جهانی شوشتر شامل ۱۳ اثر اصلی و پنج زیر مجموعه است در بالاترین نقطه و شمال شرق این سازه‌ها بند میزان قرار دارد و پس از آن بخش نهر گَرگَر شامل نهر گرگر، پل بند گرگر، مجموعه آبشارها و آسیب‌ها، برج عیار، نیایشگاه صابئین، بند ماهی بازان قرار دارد.

بخش دیگر شامل مجموعه شطیط و قسمت دیگر رودخانه قلعه سلاسل و پل بند شادروان و در بخشی نهر هخامنشی داریون و سازه‌های بند خاک، پل بند لشکر، بند شرابدار واقع شده است.

ایرنا نوشت، پنج زیرمجموعه نیز با توجه به حوزه عملکردی این سازه‌های آبی تاریخی ثبت جهانی به عنوان پیوست به ثبت رسیده است که شامل پل‌های تک دهانه مستوفی و سنگ‌بُران، پل حاج خدایی، پل شاه علی و محوطه امام زاده عبدالله شوشتر است.