آبگینه؛ میراثی که این روزها نه هنری است و نه کاربردی!

زهره محمدیان، کارشناس موزه آبگینه  درباره پیشینه هنر آبگینه در ایران، یادآور شد: ایران به عنوان یکی از تمدن‌های کهن، مدعی ساخت اولین شیشه‌های جهان است‌. ما در معبد چغازنبیل شیشه‌هایی داریم که برای سیزده قرن قبل از میلاد مسیح هستند و به نوعی اولین شیشه‌های جهان محسوب می‌شوند. بعد از آن شاهد اختراع لوله دم هستیم که کمی بعد از میلاد مسیح در یونان باستان اختراع شد و شیشه‌گری یک تحول عظیم را به خود دید.

او ادامه داد: تا پیش از آن شیشه یک ماده اشرافی، گران‌قیمت و نادر بود، اما با اختراع لوله دم توانستند شیشه را در وسایل روزمره همانند پارچ، عطردان، لیوان و جام استفاده کنند. پس از آن تکنیک های شیشه در کشور هایی که در مدیترانه شرقی و آسیا بودند همانند ایران، فلسطین سوریه و لبنان نیز پیدا شد و بر اساس مراوداتی که کشورها با همدیگر داشتند این هنر نیز تبادل شد.

این کارشناس خاطرنشان کرد: در موزه آبگینه آثار دوره هخامنشیان، اشکانی و سلوکیان وجود دارد. در دوره سلوکی تاثیر متقابل فرهنگ رومی و ایرانی، روی هنر نیز آشکار شد و از آن دوره فرم‌هایی یونانی به نوعی به ایران صادر شدند که نمونه‌هایی از آنها در موزه آبگینه وجود دارد. در دوره ساسانیان تراش شیشه به وجود آمد؛ البته پیش از این نیز وجود داشت، اما در دوره ساسانیان تکامل تراش شیشه را شاهد هستیم. پس از این دوره شاهد وفور تولید شیشه هستیم و تکنیک‌های جدید نیز اضافه شد. بعد از آن وارد دوره اسلامی شدیم که روی شیشه‌هایی با فرم ساسانی، کتیبه اسلامی نوشته شده است. در قرون اولیه اسلام تا قرون میانه دو شهر نیشابور و گرگان مرکز تولید آثار هنری سفال و شیشه بودند. این دوره دارای ویژگی‌های جدیدی همچون نقش‌های برجسته یا میناکاری بودند.

محمدیان خاطرنشان کرد: در دوره صفویه و قاجار درهای کشور به روی دنیا باز شد و هر کدام از این کشورها هنر و فرهنگ خودشان را به کشور ما وارد کردند؛ به عنوان مثال در دوره صفویه و قاجار شیشه‌گرانی از ایتالیا و فرانسه به ایران آمدند و ما تراش بلور و کریستال را یاد گرفتیم. در دوره قاجار آنقدر واردات بلور زیاد شد که صنعت شیشه‌گری ما رو به افول رفت، منحصربه اشیای کاربردی شد و ما از آن شیشه‌گری تکنیکی و هنری دور افتادیم. با مدرن شدن ایران در دوره پهلوی اول و دوم، صنعت شیشه‌گری با تحول جدیدی مواجه شد و کارگاه‌های شیشه‌گری در شهرهای اصفهان و تهران زیاد شدند.

او تهران را به عنوان شهر اصلی صنعت شیشه‌گری معرفی و اظهار کرد: از سوی دیگر در دهه‌های اخیر، شیشه در معماری تهران بسیار تاثیرگذار بوده است و در نمای تهران شیشه‌هایی استفاده می‌شود که با تکنیک‌های پیشرفته تولید می‌شوند. همچنین در شهر تهران و اطراف آن کارگاه‌های شیشه سازی زیادی شکل گرفتند و بعد از آن نیز کارخانه‌ها مشغول به کار شدند و هنرمندان زیادی در تهران در صنعت شیشه مشغول به کار شدند؛ تمام این‌ها باعث می‌شود که هم‌اکنون تهران را به عنوان شهر شیشه بشناسیم. باید این نکته را نیز در نظر داشت که در دهه‌های اخیر دانشگاه هنر تهران، اصفهان و تبریز رشته شیشه‌گری را راه‌اندازی کردند.

کارشناس موزه آبگینه درباره لزوم ورود هنر مدرن به هنر شیشه گری، خاطرنشان کرد: خانم فریده لاشایی و خانم منیر فرمانفرماییان از جمله هنرمندانی بودند که از شیشه در آثارشان بهره گرفتند. تجمع هنرمندان در تهران و راه‌اندازی کارگاه‌های شیشه در اطراف تهران و اهمیت شیشه در معماری تهران باعث شد که تهران را به عنوان شهر شیشه بشناسند.

محمدیان همچنین درباره وضعیت کنونی هنرمندان صنعت شیشه و آبگینه، اظهار کرد: اگر وضعیت هنرمندان را از زبان خودشان بشنویم اغلب شاید ناراضی باشند و معتقدند که به این هنر به اندازه کافی بها داده نشده است. الان فعال‌ترین حوزه دانشگاهی، دانشگاه تبریز است و در تهران تقریباً رشته شیشه گری تعطیل شده است. این در حالی است که در کشورهای اطراف ما، شیشه در مصارف هنری و کاربردی به شدت مورد توجه است‌؛ البته در عین حال باید این نکته را هم در نظر داشت که در کشور ما تکنیک‌های جدید از سوی اساتید این رشته مطرح شده و در حال جا افتادن است.

ایسنا نوشت، او در پایان یادآور شد: اما متاسفانه تلفیق این میراث کهن با هنر مدرن نیز به طور کامل اتفاق نیافتاده است و این در حالی است که این ترکیب می‌تواند با استقبال خوبی مواجه شود. برخی کارگاه‌ها سعی می‌کنند که تکنیک‌های قدیم را زنده نگه دارند و در عین حال نگاه مدرن داشته هم باشند، اما آنها هم برای فروش بیشتر مجبور شده‌اند به سراغ طرح‌های اروپایی بروند. در واقع می‌توان گفت هنر شیشه در ایران از  منظر هنری وضعیت مطلوبی ندارد و از نظر کاربردی نیز وضعیت متوسطی دارد.