آسبادهای شرقی؛ هنری جهانی برای بهره‌گیری از انرژی‌های پاک

محمدعلی بزرگمهر، مدیر پایگاه آسبادهای خراسان جنوبی اظهار کرد: با توجه به این که عملکرد آسبادها در گستره شرق ایران یکسان و از نظر ظاهری شبیه به هم است، اما بسته به موقعیت مکانی و شدت باد و حتی سنت‌های معماری بومی از لحاظ ظرایف معماری تفاوت‌هایی دیده می‌شود.

وی تصریح کرد: در پهنه وسیعی از خراسان بزرگ، از شمال هرات تا جنوب سیستان با بهره‌گیری از بادهای ۱۲۰ روزه، درست در فصلی که مقارن با برداشت غلات است (اواخر اردیبهشت تا پایان شهریور)، آسبادها به کار می‌افتند.

بزرگمهر بیان کرد: آسبادها در گذشته در معیشت مردم اهمیت زیادی داشته‌اند و نمودی از ترکیب معماری سنتی با نیازهای زیست‌بوم و بهره‌گیری مناسب از انرژی‌های پاک به‌شمار می‌آیند.

مدیر پایگاه آسبادهای خراسان جنوبی بیان کرد: با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فرد آسبادها و خصوصیات عملکردی و زیبایی‌شناسانه، بازشناسی معرفی و در نهایت ثبت آن‌ها در فهرست میراث جهانی اهمیت بسیار پیدا می‌کند.

وی افزود: خراسان جنوبی در میان پهنه‌های شرق ایران که از فناوری آسباد بهره برده‌اند؛ دارای اهمیت خاصی است. با توجه به این که شدت بادهای ۱۲۰ روزه در مناطق مختلف یکسان نیست و از طرفی نیاز به نیروی باد برای تولید آرد از غلات تابع نیازهای جامعه هدف یا تولید غلات در محل بوده است؛ تعدد و پراکندگی آسبادها در خراسان جنوبی بسیار است.

بزرگمهر ادامه داد: یکی از ویژگی‌های آسبادهای ایران این است که برخلاف آسیاب‌های اروپایی که محوری عمودی داشته‌اند اینها محوری افقی دارند و با نیروی باد به حرکت در می‌آیند.

وی بیان کرد: از دیدگاه فنی 2 دیوار موازی به ارتفاع 10‌متر که به فاصله 4‌متری هم قرار دارند، ساختمان عمومی بیشتر این آسبادها را تشکیل می‌دهند؛ در قسمت شمالی این محفظه پره‌های بزرگی وجود دارد که با کمک نیروی باد می‌چرخند.

وی افزود: چرخش پره‌ها اهرم بزرگ و سنگ زیرین را به حرکت درآورده و عملیات آسیاب کردن شروع می‌شود. بد نیست بدانیم که آسبادهای خوانشرف تفاوت‌هایی با باقی آسبادهای این منطقه دارند به‌طوری که آن‌ها در 2 طبقه ساخته شده‌اند، فضا بالایی آن مکانی است که بزرگ‌ترین قطعات آسیاب در آن کار گذاشته شده است؛ این فضا از 3 طرف محصور و جهت باز آن در معرض وزش باد است.

بزرگمهر ادامه داد: در طبس مسینا به‌ خاطر وجود دشتی حاصلخیز که خود تولیدکننده غلات فراوانی بوده است، تعدد آسبادها بالا است؛ به‌نحوی که برخی طبس مسینا را انبار غله قاینات نوشته‌اند.

وی افزود: در نهبندان که نقطه مهمی در مسیرهای تجاری در جاده ادویه و تجارت با هند بوده نیز تعداد آسبادها زیاد است چراکه گندم مورد نیاز کاروانیان عبوری را که از سیستان به آنجا حمل می‌شد؛ در آسبادهای نهبندان به آرد تبدیل می‌کردند و در اختیار کاروانیان قرار می‌دادند.

مدیر پایگاه آسبادهای خراسان جنوبی با بیان اینکه منطقه درح نیز از مناطقی است که تعدد و تکثر آسبادها در آن‌ها زیاد است، افزود: در هر کدام از این مناطق وجود رشته‌های متعدد و به هم چسبیده از آسبادها و در روستاهای حواشی هر کدام از آن‌ها مانند علی‌آباد، محمدآباد و دستگرد در نزدیکی طبس مسینا و خونیک، خوانشرف، چهار فرسخ و رومه در نزدیکی نهبندان نیز آسبادهای فراوانی به چشم می‌خوردند.

وی بیان کرد: پراکندگی آسبادها در خراسان جنوبی تا روستای خور در ۸۵ کیلومتری شرق بیرجند نیز دیده می‌شود.

بزرگمهر تصریح کرد: در گذشته برای بهره‌گیری مطلوب از باد، گاهی آسبادها را در گودی زمین مانند چهار فرسخ و گاهی بر بالای بلندی مانند آسیابان می‌ساختند و در روستاهای کوهستانی شهرستان درمیان مانند گیت، آسیابان و حتی فلارگ در بخش مرکزی بیرجند، برخی آسبادها به‌صورت منفرد و بر بالای بلندی ساخته می‌شدند.

وی با اشاره به مرمت آسبادها برای جلوگیری از تخریب، اظهار کرد: آسبادهای اسدیه شهرستان درمیان خراسان جنوبی مرمت می‌شود.

مدیر پایگاه آسبادهای خراسان جنوبی با بیان اینکه شهرستان درمیان دارای 87 اثر ثبت شده در فهرست آثار ملی است که دو اثر در شهر اسدیه واقع شده‌اند، بیان کرد: یکی از این آثار، آسبادهای اسدیه است.

بزرگمهر بیان کرد: پس از تشکیل هسته اولیه شهر فعلی در اواخر قاجار و اوایل پهلوی، برای رفع نیاز به تولید آرد اهالی، دو سنگ آسیای بادی ساخته می‌شود؛ این آسبادها با الگو برداری از آسبادهای شهر طبس مسینا بنا شده‌اند.

ایسنا نوشت، وی یادآور شد: در سال جاری از محل اعتبارات ملی پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای خراسان جنوبی این آسبادها مرمت می‌شوند.