گنجینه‌های طبیعی ایران
همشهری در پرونده ویژه‌ای وضعیت کنونی و ویژگی‌های ۲۸ پارک ملی شناسایی شده در استان‌های مختلف کشور را بررسی کرده‌است.
به گزارش همشهری آنلاین، پارک‌های ملی از گنجینه‌های طبیعی کشور به‌حساب می‌آیند که نقش مهمی در حفاظت از محیط‌زیست، حفظ اکوسیستم‌های حساس و ادامه تنوع زیستی ایفا می‌کنند. برهمین اساس با توجه به تغییرات اقلیمی که در سال‌های اخیر درایران و جهان شاهد آن هستیم، این مناطق برای بقای بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
براساس تعاریف موجود، پارک ملی به محدوده‌ای از منابع طبیعی کشور شامل جنگل، مرتع، بیشه‌های طبیعی، اراضی جنگلی، دشت، آب و کوهستان گفته می‌شود که برای حفظ همیشگی وضع زندگی و طبیعی آن و همچنین ایجاد محیط مناسب برای تکثیر و پرورش جانوران وحشی و گونه‌های گیاهی در شرایط کاملاً طبیعی تحت حفاظت قرار می‌گیرد؛ موضوعی که درسال‌های اخیر تغییرات اقلیمی و ازجمله خشکسالی، آن را با چالش‌های مهمی روبه‌رو کرده‌است. اما داستان پارک‌های ملی کشورمان از سال‌های ابتدایی دهه ۵۰ شمسی و زمانی که ایران به عضویت اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت درآمد، آغاز شد.
به‌دنبال این اقدام فعالیت‌های گسترده‌ای برای شناسایی زیستگاههای گیاهی و جانوری ارزشمند انجام شد و آمارها نشان می‌دهد تا پایان سال۱۳۵۵، حدود ۱۳منطقه به‌عنوان «پارک ملی» در کشور به‌ثبت رسیده‌است؛ فرایندی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم ادامه یافت و تعداد این پارک‌ها در دهه ۷۰ شمسی به ۱۹ مورد رسید.
اگرچه آمارها از تعداد پارک‌های ملی به ثبت رسیده در کشور تفاوت دارد، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد درحال‌حاضر حدود ۲۸ پارک ملی در استان‌های کشور و ازجمله «پارک ملی خجیر» درشرق استان‌تهران، وجود دارد؛ این درحالی‌است که برخی استان‌های کشور مانند فارس، خوزستان، بوشهر از ۲ یا ۳ پارک ملی برخوردارند که هرکدام ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود را دارد. در پرونده پیش‌رو کوشیده‌ایم علاوه بر معرفی پارک‌های ملی کشور در استان‌ها، ویژگی‌های طبیعی، گیاهی و جانوری و شاخص‌های متمایزکننده هریک را بررسی کنیم و تأثیر خشکسالی سال‌های اخیر بر اکوسیستم‌شان را مورد واکاوی قرار دهیم.
پارک ملی دریاچه ارومیه در آذربایجان‌غربی
دریاچه ارومیه ۵۴ سال پیش به‌عنوان «پارک ملی» معرفی شد و تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور قرارگرفت. این تالاب با ۵۲ هزارو ۳۰۰ هکتار مساحت، درمیان ۲ استان آذربایجان‌غربی و آذربایجان‌شرقی واقع شده‌است، اما بیشترین وسعت آن در آذربایجان‌غربی قرار دارد. درسال‌های اخیر به‌دلیل بروز چالش‌های متعدد زیست‌محیطی از وسعت ۵۲ هزارهکتاری این پارک‌ملی بسیار کاسته شده‌است و درحال‌حاضر بیشتر محدوده‌های آن درمعرض خطر نابودی کامل قراردارد. با وجود اینکه پارک ملی دریاچه ارومیه ازسوی یونسکو جزو یکی از ۱۰ پارک بین‌المللی کره‌زمین قرار گرفته و همچنین به‌عنوان یکی از ۵۹ منطقه بین‌المللی ذخیره‌گاه زیست‌کره معرفی شده، اما حال این روزهایش، تأیید کننده هشدارهایی است که مدت‌هاست ازسوی کارشناسان زیست‌محیطی اعلام می‌شود.
این پارک ملی زمانی زیستگاه جانوران مختلفی بود که از مهم‌ترین گونه‌های پرندگان آن می‌توان به پلیکان سفید، فلامینگو و انواع پرندگان شکاری نظیر لیل، عقاب طلایی، کرکس مصری و انواع اردک‌ها ازجمله اردک سرسفید، اردک سرحنایی و اردک مرمری اشاره کرد، اما اکنون خبری از این حیوانات و پرندگان نیست و سرخی دریاچه در اثر خشکسالی هر روز بیشتر می‌شود.
پارک ملی دنا در کهگیلویه‌وبویراحمد
کهگیلویه‌وبویراحمد با وجود داشتن گستره زیادی از جنگل‌های زاگرس، فقط یک پارک ملی دارد؛ «پارک ملی دنا» در شرق استان قرار دارد و آب و هوای «سرد مرطوب» و «نیمه‌سرد مرطوب» یکی از ویژگی‌های آن محسوب می‌شود. بخشی از رشته کوه زاگرس با بیش از ۴۰ قله با ارتفاع بالای ۴ هزارمتر، ازجمله قله دنا، دراین پارک واقع شده‌است و حدود هزارو۲۰۰گونه گیاهی و ۱۶۹گونه جانوری دراین پارک زندگی می‌کنند. ذخیره‌گاه زیست‌کره، پارک ملی و منطقه حفاظت‌شده دنا از مناطق تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط‌زیست است که شامل «تنگ شاه قاسم»، «چهارتنگ کل نقره‌ای»، «تنگ پوتک»، «تنگ قدویس»، «شنبلیه دون»، «تنگ شهسوار»، «تنگ حیدری»، «خاریدون»، «تل‌سیاه»، «آلج، گورویل»، «آب ملخ»، «تنگ پونه‌ای»، «گردنه بیژن»، «تنگ حرا»، «تنگ طوفال»، «آبشار دره ناری»، «بن‌شاهی»، «گردنه اتابکی»، «تل سبز»، «گردنه مورک»، «جنگل‌های بلوط حاشیه دنا»، «تنگ بن‌رود»، «تنگ کره»، «نهمون»، «مورطویله»، «خاکی»، «قبله» و «آسمونی» می‌شود.
مهم‌ترین مراکز جمعیتی مستقر در حاشیه منطقه حفاظت‌شده دنا شامل شهر سی‌سخت، شهر پاتاوه، مجموعه روستاهای کره، روستای میمند، روستای سیور و مجموعه روستاهای پادنا است. گونه غالب منطقه حفاظت شده دنا کل و بز و همچنین پرندگان حمایت شده‌است و پرندگان کم‌یابی نظیر کبک دری و هما را در خود جای داده. سال گذشته تصاویری زیبا از ۴قلاده پلنگ ایرانی در پارک ملی دنا به ثبت رسید. با توجه به کوهستانی بودن نیمی از استان ازجمله منطقه دنا و وجود کوه‌های بسیار و چشمه‌هایی که از دل کوه می‌جوشند، خشکسالی هنوز دراین استان تاثیر قابل‌توجهی نداشته است؛ هرچند میانگین دما دراین بخش نسبت به سال گذشته حدود ۲ درجه افزایش یافته. امسال در پارک ملی دنا یک آتش‌سوزی با عامل انسانی رخ داد که در نتیجه گرما گسترش یافت و البته عامل آن هم دستگیر شد.
پارک‌های ملی کنتال و ارسباران در آذربایجان شرقی
استان آذربایجان‌شرقی دارای ۲ پارک ملی با نام‌های «ارسباران» و «کنتال» است. پارک ملی کنتال با وسعت ۷ هزارهکتار، در شمال این استان قرار دارد. در واقع این پارک ملی، بخش شمال‌شرقی پناهگاه حیات وحش «کیامکی» محسوب می‌شود که در سال ۱۳۹۰ به پارک ملی ارتقا یافته است. جلوه‌های کم‌نظیر ژئوپارکی و بقایای سنگ‌های آسیاب‌های آبی قدیمی بر قابلیت‌های زیست‌محیطی، فرهنگی و گردشگری این منطقه افزوده‌است. از اوایل بهار رویش لاله‌های رنگارنگ در دامنه‌های کنتال و قلعه علی‌بیگ آغاز می‌شود و به‌صورت مزرعه‌های لاله جلوه‌گری می‌کند. وجود پوشش گیاهی منحصربه‌فرد و گونه‌های شاخص گیاهی، پارک ملی کنتال را جزو زیستگاههای ارزشمند گیاهی در کشور قرار داده‌است.
تنوع گونه‌های گیاهی، با بیش از ۴۵۰گونه شاخص، ازجمله ارس، پده، افرا، داغداغان، بنه، گلابی وحشی، سنجد، گز، زرشک و نسترن به‌خوبی دراین منطقه دیده می‌شود و حتی می‌توان گفت از ویژگی‌های مهم کنتال به‌حساب می‌آید. ازسوی دیگر وجود حیات‌وحش متنوع و گونه‌های جانوری مختلف دراین منطقه نیز از ویژگی های شاخص پارک ملی کنتال به‌حساب می‌آید؛ حدود ۳۵۰گونه شاخص جانوری ازجمله کل و بز وحشی، گوسفند وحشی، گراز، خرس قهوه‌ای، سیاه گوش، گربه وحشی، گربه جنگلی، پلنگ، روباه، شغال و گرگ دراین منطقه زیست می‌کنند.
دراین میان باید اشاره کرد که امسال و با تشدید خشکسالی، وضعیت این پارک ملی دچار بحران شده و علاوه بر افزایش خطر آتش‌سوزی، کاهش پوشش گیاهی، ازجمله رویش لاله‌های معروف، دراین پارک ملی مشهود بوده‌است. وجود پارک ملی ارسباران در شهرستان‌های «کلیبر» و «خداآفرین» نیز از دیگر ویژگی‌های مهم زیست‌محیطی در استان آذربایجان‌شرقی به‌حساب می‌آید. این پارک ملی که بیش‌از ۸ هزارهکتار مساحت دارد، درسال ۱۳۴۶ به‌عنوان منطقه «شکارممنوع» معرفی و درسال ۱۳۵۲ به «منطقه حفاظت شده» تبدیل شد و ازسال ۱۳۵۵ نیز به‌عنوان «ذخیره‌گاه زیست‌کره» تحت مدیریت قرار گرفت. همچنین ارسباران درسال ۱۳۹۱ به «پارک ملی» ارتقا یافت. کل و بز وحشی، گراز، خرس قهوه‌ای، سیاه گوش، گربه‌وحشی، قرقاول ارسباران، عقاب طلایی، عقاب شاهی، کرکس، هما، عقاب ماهی‌گیر، بالابان، طرلان و بحری از گونه‌های جانوری ارسباران هستند و زغال‌اخته، گیلاس وحشی، انار وحشی و سماق بخشی از گونه‌های گیاهی این منطقه را تشکیل می‌دهند.
پارک ملی گلستان
«پارک ملی گلستان»، جزو یکی از قدیمی‌ترین پارک‌های ملی کشور شناخته می‌شود که در سال۱۳۵۴ با نام «پارک ملی» در کشور به ثبت رسید و در فهرست یونسکو نیز به‌عنوان «ذخیره‌گاه زیست‌کره» جای گرفت؛ اگرچه که این منطقه، که در شرق استان گلستان و غرب استان خراسان‌شمالی واقع است، از سال۱۳۳۶ به‌عنوان منطقه حفاظت شده در کشور مورد توجه بوده‌است.
براساس آخرین بررسی‌ها دراین پارک‌ملی تاکنون هزارو۳۵۰گونه گیاهی و ۳۰۲گونه جانوری شناسایی شده‌اند. این محدوده همچنین به‌عنوان پانزدهمین اثر ملی در حوزه میراث طبیعی، درسال ۱۳۸۶ ازسوی وزارت میراث فرهنگی به ثبت رسیده‌است. با وجود حساسیت این محدوده طبیعی اما وجود جاده بین‌المللی ترانزیت در مسیر تهران – مشهد، یکی از اصلی‌ترین مخاطرات گونه‌های جانوری این پارک به‌حساب می‌آید. همچنین تعارض زیستی حیات‌وحش این پارک‌ملی با روستاهای حاشیه‌ای، از دیگر چالش‌های این محدوده حفاظتی است. این‌درحالی‌است که آمارهای موجود نشان می‌دهد حدود یک‌هشتم از گونه‌های گیاهی، یک‌سوم از گونه‌های پرندگان و بیش از ۵۰درصد از گونه‌های پستانداران کشور دراین پارک زندگی می‌کنند.
تاکنون ۶۹گونه پستاندار در پارک ملی گلستان شناسایی شده‌است و پلنگ و خرس قهوه‌ای از گوشت‌خواران بزرگ پارک ملی هستند. سمورجنگلی از گوشت‌خوارانی است که احتمالا فقط در پارک ملی گلستان زندگی می‌کند و بر ارزش ژنتیکی این پارک افزوده‌است. از دیگر پستانداران مهم ساکن این جنگل می‌توان از مرال، شوکا، گراز، آهوی ایرانی، گوسفند وحشی، قوچ و میش، بزکوهی، کل و بز، گربه‌جنگلی، تشی، گرگ، روباه سرخ و روباه ترکمنی نام برد. همچنین از راسته خفاش‌ها تاکنون ۱۸گونه دراین پارک شناسایی شده‌است که این موضوع بر ارزش زیستگاهی پارک‌ملی گلستان افزوده‌است.
دراین میان همچنین باید اشاره کرد که شهرت این منطقه به‌دلیل وجود زیستگاهی برای گوسفند وحشی «اوریال»، به عنوان بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین زیرگونه گوسفند وحشی ایران بوده و یکی از خالص‌ترین جمعیت‌های قوچ و میش اوریال را در خود جای داده‌است. طی چند دهه اخیر جمعیت این گونه کاهش چشمگیری داشته، اما هنوز نیز مشاهده آنها به‌ویژه در ارتفاعات جنوبی پارک آسان است و به‌نوعی به نماد پارک تبدیل شده‌اند. یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد پارک ملی گلستان، وجود پرتعداد گرازهاست. همچنین ۱۴۹گونه پرنده متعلق به ۱۵راسته، ۴۲تیره و ۸۹سرده در پارک ملی گلستان شناسایی شده‌است که از این تعداد پرنده، ۴۸نوع در فصل بهار و تابستان در منطقه مشاهده می‌شوند و ۶۲گونه نیز بومی پارک ملی هستند. مهم‌ترین این پرندگان شامل قرقاول، کبک، تیهو، زنگوله‌بال، کوکر سینه‌سیاه، ابیا، بلدرچین معمولی، دارکوب سیاه، بلبل، توکای باغی، انواع مختلف سهره‌ها، زردپره‌ها، مگس‌خوارها، زنبورک‌ها و دم‌سرخ‌ها و پرندگان شکاری مانند قرقی، جغد خال‌دار، دلیجه، سارگپه پابلند، سارگپه، عقاب دوبرار، دال سیاه، دال، عقاب دریایی دم‌سفید، بالابان و هما می‌شوند.
ازسوی دیگر، گیاهان اصلی پارک‌ملی گلستان هم به‌دلیل وجود اقلیم‌های مختلف، گونه‌های متنوعی را شامل می‌شود؛ مهم‌ترین گونه‌های گیاهی این منطقه شامل بلوط، بلند مازو، ممرز، انجیلی، افرا، نمدار، خرمندی از خانواده آبنوس، زبان گنجشک، پلت، شیردار، کرکو، آزاد، آوری، توسکا، بارانک، انجیر، توت، ملچ، داغداغان، ازگیل، ولیک، زالزالک، سیاه تلو، گوجه‌وحشی، شیرخشت، گردو، تمشک، انار وحشی، گلابی وحشی، زرشک، تاغ، گز، پرند، کاروان‌کش، کلاه میرحسن، گون، چوبک، درمنه، خار شتر و ارس می‌شود.
نایبند و نخیلو؛ پارک‌های ملی بوشهر
استان بوشهر ۲ پارک ملی با نام‌های «نایبند» و «نخیلو» دارد که با وسعتی بیش‌از ۶۷ هزارمترمربع در شمال استان، یعنی شهرستان‌های عسلویه و دیر قرار گرفته‌اند. پارک ملی دریایی نایبند به‌دلیل برخورداری از ویژگی‌های منحصربه‌فردی مانند چشم‌اندازهای بدیع و کم‌نظیر، تنوع ساحلی، جنگل‌های حرا، خورها، مجتمع‌های مرجانی، چمنزارهای علف دریایی، وجود انبوه گونه‌های نادر گیاهی و جانوری و تنوع عظیم زیستگاههای منطقه‌ای زبانزد است. این پارک ملی ازنظر برخورداری از گونه‌های متنوع گیاهی نیز شهره است؛ بهره‌مندی از پوشش گیاهی مانند جنگل حرا، انجیر معابد، انار شیطان، استبرق و انواع گیاهان شورپسند، از ویژگی های منحصربه‌فرد این پارک ملی است.
درکنار اینها وجود پستانداران دریایی مانند دلفین و آبزیانی ازجمله انواع کاکایی، سلیم کوچک، پلیکان، فلامینگو و البته خزندگانی مثل لاک‌پشت دریایی منقارعقابی و لاک‌پشت دریایی سبز توانسته‌است جایگاه ممتازی را برای پارک ملی نایبند درمیان پارک‌های ملی کشور دست و پا کند. علاوه براین پارک ملی نخیلو در دیر هم از زیستگاههای عمده و مهم خلیج‌فارس در زمینه زادآوری پرستوهای دریایی به‌حساب می‌آید که همه ساله در فصل تابستان، پذیرای جمعیت قابل‌توجهی از انواع پرستوهای دریایی است. دراین میان باید به این موضوع هم اشاره کرد که خوشبختانه بخش زیادی از پارک‌های ملی استان بوشهر اکوسیستم دریایی دارند و خشکسالی تاثیر چندانی بر بخش دریایی آنها برجا نگذاشته‌است.
این درحالی‌است که خشکسالی درسال‌های اخیر سبب کاهش میزان علوفه برای حیات‌وحش این مناطق و به‌ویژه گونه شاخص منطقه یعنی جبیر شده‌است. علاوه براین بالابودن دمای هوا سبب بروز آتش‌سوزی‌های متعددی شده که خسارت‌های زیادی به پوشش گیاهی وارد می‌کند؛ چالشی که در پارک ملی نخیلو به‌دلیل دریایی بودن اکوسیستم آن، دیده نمی‌شود.
پارک ملی بوجاق در گیلان
پارک ملی خشکی – دریایی «بوجاق» تنها پارک ملی گیلان به‌حساب می‌آید که برخلاف سایر پارک‌های ملی کشور، هم عرصه خشکی دارد و هم عرصه آبی و تالابی. این محیط طبیعی که در بخش بندر کیاشهر، در ۲۰کیلومتری شهر آستانه اشرفیه در شرق استان گیلان واقع شده‌است، به‌دلیل برخورداری از جاذبه‌های گردشگری و زیست‌محیطی، از عرصه‌های طبیعی منحصربه‌فرد کشور محسوب می‌شود. پارک ملی بوجاق با ۳ هزارو ۲۵۰هکتار وسعت، از جنوب به بخش‌های بندر کیاشهر و زیباکنار، از غرب به رودخانه اوشمک، از شرق به ایستگاه رادیویی امیرکیاسر و از شمال به عمق ۶ متری دریای خزر محدود شده‌است.
از گونه‌های شاخص جانوری این منطقه می‌توان انواع پرندگان مانند اردک سرحنایی و قوی گنگ و همچنین خزندگان، دوزیستان و ماهیان (ماهی سفید و کپور) نام برد. از گونه‌های گیاهی نیز می‌توان به آزولا، آلاله، نیلوفر آبی و توسکا اشاره کرد. درمجموع می‌توان اظهار کرد که پارک ملی بوجاق پناهگاه امن و محیطی طبیعی برای زندگی ۲۳۹ گونه پرنده مهاجر است که همه‌ساله با آغاز فصل پاییز از نقاط مختلف دنیا به این منطقه مهاجرت کرده و جشنواره زیبای پاییزی را متشکل از گونه‌های نادر پرندگان برای گردشگران ترسیم می‌کنند.
روند مهاجرت پرندگان به این زیستگاه طی سال‌های اخیر افزایش یافته، به‌گونه‌ای که دراین منطقه در زمستان‌ها فرود صدها هزار قطعه پرنده مهاجر از گونه‌های مختلف قو، درنا، غاز، گیلار، چنگر، فلامینگو، پرستوی دریایی و انواع پرندگان آبزی و کنارآبزی قابل مشاهده‌است. دراین میان باید اشاره کرد تغییرات اقلیمی در سال‌های اخیر بر زیست‌بوم بوجاق هم تأثیر گذاشته و برخی از گونه‌های گیاهی و جانوری این پارک ملی در معرض انقراض قرار گرفته‌اند؛ موضوعی که نیازمند بررسی‌های دقیق‌تر زیست محیطی و رسیدگی ویژه است.
پارک ملی تندوره در خراسان‌رضوی
منطقه جنگلی «تندوره» در خراسان‌رضوی واقع شده‌است. این منطقه درسال ۱۳۴۷ به‌عنوان «منطقه حفاظت‌شده» معرفی شد و یک سال بعد به «پارک وحش تندوره» تغییر نام پیدا کرد. از سال ۱۳۵۳ مساحت این پارک تقلیل یافت و طی مصوبه شورای‌عالی محیط‌زیست، از سال ۱۳۶۱ به‌عنوان «پارک ملی تندوره» معرفی شد. مساحت کنونی این پارک ملی ۳۵ هزارو ۵۴۰ هکتار و مساحت منطقه حفاظت شده تندوره بیش‌از ۹ هزارهکتار برآورد شده‌است. پارک ملی و منطقه حفاظت شده تندوره در محدوده شهرستان درگز واقع در شمال استان خراسان‌رضوی و نزدیک مرز ترکمنستان در منطقه‌ای کوهستانی قرار دارد. این منطقه با صخره‌ها و تپه ماهورهای متعدد و دره‌های عمیق و پرشیب پوشیده از گیاهان مختلف، یکی از بهترین زیستگاههای جانوران وحشی مانند قوچ و میش اوراله و به‌ویژه یوزپلنگ ایرانی است. همچنین بیشترین پوشش گیاهی پارک ملی تندوره را درختان طاق و گونه‌های گیاهان دارویی تشکیل می‌دهند.
پارک ملی تندوره را می‌توان «بهشت گیاهان دارویی» نامید، به‌طوری‌که درحال‌حاضر تأمین ذخیره بذر و تحقیق و پژوهش در زمینه گونه‌های گیاهی دراین منطقه انجام می‌شود. مرتفع‌ترین نقطه این منطقه قله «قنبرعلی» در جنوب محدوده به ارتفاع ۲هزارو۵۸۶ متر است و پست‌ترین نقطه با ارتفاع ۸۸۴متر، در بخش شمالی محدوده قرار دارد. پارک ملی تندوره به‌دلیل قرارگرفتن روی ارتفاعات «کپه داغ» در جنوب و غرب، تأثیرپذیر بودن از کویر «قره‌قوم» و جلگه پست درگز از سمت شمال، دارای ۲ نوع آب و هوای متفاوت است. قسمت‌های جنوبی و غربی پارک به‌دلیل وجود ارتفاعات بلند و تحت تأثیر توده‌های هوایی مدیترانه‌ای، آب و هوایی نسبتا سرد و با رطوبت بیشتر دارد و قسمت‌های شمالی تحت تأثیر آب و هوای گرم و خشک کویر قره‌قوم و جلگه پست درگز دارای آب و هوایی نسبتا گرم و دارای رطوبت کمتر است.
خشکسالی سال‌های اخیر بر محیط‌زیست اکثر مناطق تاثیرات فراوانی داشته و پارک ملی تندوره که ازسوی آب‌های زیرزمینی و رودخانه‌های فصلی سیراب می‌شد نیز از آسیب خشکسالی در امان نبوده‌است. اداره حفاظت محیط‌زیست خراسان رضوی برای جبران این مساله و محافظت از گونه‌های جانوری در نقاط مختلف پارک آبشخورهایی را ایجاد کرده، همچنین قسمتی از علوفه جانوران این منطقه را نیز به‌صورت دستی و از مناطق دیگر تأمین می‌کنند. مهم‌ترین ویژگی پارک ملی تندوره وجود پلنگ کمیاب ایرانی است، این منطقه به نوعی زیستگاه اصلی این گونه جانوری کمیاب و رو به انقراض محسوب می‌شود.
پارک ملی خَبر در کرمان
استان کرمان تنها یک پارک ملی دارد؛ پارک ملی «خَبر» (khabr) که ۱۷۸ هزارکیلومتر وسعت دارد و در جنوب‌غربی شهرستان بافت واقع شده‌است، در سال ۱۳۵۴ به‌عنوان «منطقه حفاظت شده»، در سال۱۳۵۴ با نام «پناهگاه حیات وحش» و در سال ۱۳۷۸ به‌عنوان «پارک ملی» به ثبت رسید. این پارک‌ملی زیستگاه گوشت‌خوارانی ازجمله پلنگ ایرانی، کاراکال، گربه جنگلی و علف‌خوارانی مانند کل و بز، قوچ و میش کرمان و جبیر است و همچنین پرندگانی نظیر عقاب طلایی، عقاب صحرایی و شاهین دارد و به‌عنوان زیستگاه زمستان‌گذرانی هوبره مطرح شده‌است.
در بخش کوهستانی این پارک ملی، جنگل‌های اُرس که تنها گونه بومی سوزنی‌برگ ایران است، روییده و در پایین‌دست، جنگل‌های بادام و بنه و در بخش گرمسیری آن، رویشگاه‌های کُنار دیده می‌شود. از ویژگی‌های بارز این پارک، وجود همزمان ۲ اقلیم تابستانی و زمستانی است، به‌گونه‌ای که در ضلع جنوبی پارک، که زیستگاه گرمسیری محسوب می‌شود، هنگامی که شرایط رویش گونه‌های گرمسیری در ماه‌هایی مانند بهمن وجود دارد، در ارتفاعات خَبر، شاهد ریزش برف هستیم. همچنین، روستای «روچون» در مجاورت این پارک ملی، اکوسیستم منحصربه‌فردی دارد و گونه‌های گیاهی سردسیری و گرمسیری به‌صورت همزمان دراین منطقه می‌رویند.
دراین میان باید اشاره کرد که درسال‌های اخیر خشکسالی بخش گرمسیری پارک ملی خبر را تحت تاثیر قرار داده و در قسمت جنوبی، هیچ علوفه‌ای برای قوچ و میش، کل و بز و جبیرها نروییده‌است و علوفه به‌صورت دستی ازسوی محیط بانان به این حیوانات می‌رسد. این درحالی‌است که بخش شمالی و کوهستانی پارک فعلا و در کوتاه‌مدت، تحت تاثیر گسترده خشکسالی قرار نگرفته است.
پارک ملی هفتاد قله در استان مرکزی
استان مرکزی سال گذشته به جمع استان‌های دارای پارک ملی پیوست. برهمین اساس محدوده امن منطقه حفاظت شده «هفتاد قله» با مساحت ۱۲ هزارهکتار در جلسه شورای‌عالی حفاظت محیط‌زیست، از «حفاظت شده» به «پارک ملی» ارتقاء یافت. هفتاد قله یکی از ارزشمندترین زیستگاههای انواع حیوانات، پرندگان و گیاهان است و مانند یک موزه طبیعی، در همه فصل‌های سال میزبان علاقه‌مندان، کوهنوردان و پژوهشگرانی است که از شهرهای دور و نزدیک آمده‌اند. دراین پارک کوه‌های مختلفی همچون کوه لته در، بر زرد، سراب ازنا، قنقال، بر آفتاب کارچان، دم شیر و برف شاه وجود دارد، اما ارزشمندترین مأمن حیات وحش این پارک، قله‌ها و دره‌های هفتاد قله است.
امسال به‌دلیل کاهش شدید بارندگی‌ها و خشکسالی برخی چشمه‌ها و منابع آبی این پارک خشک شده‌است و حیات وحش منطقه برای رفع تشنگی در تکاپوی آب هستند. این موضوع سبب شده حیات وحش با خطرهایی همچون نزدیک شدن به محل سکونت انسانی و احتمال شکار، عبور از جاده‌ها و برخورد با خودروها و… مواجه شوند. اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان مرکزی برای رفع این تهدیدها، مخازن ذخیره آب با ظرفیت ۳۶۰ مترمکعب را دراین پارک ایجاد کرده‌است.
علاوه براین، کانال حفاظتی به‌طول ۳ کیلومتر در قسمت‌هایی از این پارک حفر شده که مانند کمربند حفاظتی، نوعی مرز کنترلی است که در کاهش تصرفات احتمالی در اراضی ملی و زمین خواری افراد سودجو تاثیر زیادی دارد. تجهیز مرکز تیمار حیات وحش، نصب تابلوهای هشداردهنده و تجهیز و تعمیر پاسگاه محیط بانی از دیگر اقدام‌هایی است که دراین پارک انجام شده‌است.
پابند، کیاسر و لار؛ پارک‌های ملی مازندران
مازندران زیستگاههای طبیعی ارزشمندی شامل منطقه حفاظت شده، پناهگاه حیات وحش و پارک ملی دارد که در دسته پارک‌های ملی، ۳ پارک پابند، کیاسر و لار در مرزهای این استان واقع شده‌اند. نخستین پارک ملی ثبت شده در مازندران پارک ملی کیاسر یا شاهدژ است که در جنوب شهرستان ساری و در نزدیکی شهر کیاسر قرار دارد و درآن علاوه بر گونه‌های مهم جانوری مانند مرال و پلنگ، گونه‌های درختی نادری مانند بلوط و سرخدار نیز یافت می‌شود.
پارک ملی پابند نیز در جنوب شهرستان‌های نکا و بهشهر با اقلیمی کوهستانی و پوششی از درخت‌های جنگل‌های هیرکانی، یکی از زیستگاههای ارزشمند حیات وحش در مازندران است که به‌دلیل وجود درخت‌های بومی شمال، از آن به‌عنوان یکی از ذخیره‌گاه‌های مهم جنگل‌های هیرکانی یاد می‌شود. صید و شکار و قاچاق چوب از مهم‌ترین تهدیدهای این ۲ پارک ملی هستند. بخش‌های زیادی از پارک ملی لار در دامنه غربی قله دماوند نیز در محدوده مازندران قرار دارد. وجود منابع آبی مناسب یکی از ویژگی‌های مهم این پارک ملی محسوب می‌شود و زیستگاه اصلی گونه نادر ماهی قزل‌آلای خال‌قرمز است. مهم‌ترین چالش این پارک درحال‌حاضر ورود بی‌ضابطه گردشگران به آن و همچنین فشار چرای دام‌ها بر مراتع این پارک است.
بمو، بختگان و قطرویه؛ پارک‌های ملی فارس
استان فارس دارای ۳ پارک ملی «بختگان»، «بمو» و «قطرویه» است. پارک ملی و پناهگاه حیات‌وحش بختگان در شمال‌غرب شهر نی‌ریز و ٧٠ کیلومتری آن قرار دارد و درسال ١٣٥٤ به‌عنوان پناهگاه حیات‌وحش مصوب شد و بخشی از شمال دریاچه بختگان را دربر می‌گیرد. تالاب‌های طشک و بختگان روزگاری از بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین دریاچه‌های کشور محسوب می‌شدند که در چند سال‌گذشته با خشکسالی و کم‌آبی مواجه بوده و تقریبا به‌طورکامل خشک شده‌اند. طشک و بختگان و مناطق کوهستانی بین آنها و جزایر متعددی که دراین ۲ تالاب وجود دارند، مجموعه طبیعی بسیار با ارزشی را به‌وجود آورده‌اند. دراین مناطق درختان و درختچه‌های بنه، بادام کوهی، تنگرس، کیکم و قیچ دیده می‌شود.
محدوده فعلی پارک ملی بمو نیز درسال ۱۳۴۱ با عنوان منطقه «شکارممنوع» با وسعتی حدود ۱۰۰ هزارهکتار ایجاد شد. مراتع موجود دراین پارک ملی ازقدیم مورد چرای سنگین دام‌های اهلی قرارگرفته که با ادامه این وضع، وضعیت پوشش گیاهی منطقه وخیم‌تر و منجر به نابودی کامل رویشگاه و فرسایش شدید خاک خواهد شد. خشکسالی نیز از مهم‌ترین مخاطراتی است که پارک ملی قطرویه و منطقه حفاظت شده بهرام گور را تهدید می‌کند.
۳ پارک ملی خراسان‌شمالی
۳ پارک ملی «ساریگل»، «سالوک» و «ضامن آهو» در استان خراسان‌شمالی قرار گرفته‌اند. پارک ملی و منطقه حفاظت شده ساریگل با وسعت بیش از ۷ هزارهکتار منطقه‌ای است با زیستگاههای متنوع کوهستانی و سرد، تپه ماهورهای معتدل و سطح کم جلگه‌ای با اقلیمی نسبتا گرم‌تر در مقایسه با نواحی کوهستانی منطقه که در شرق شهرستان اسفراین واقع شده و درسال ۱۳۸۱ به‌عنوان پارک ملی به ثبت رسید.
این منطقه با توجه به بارش‌های خوب سالانه و نوع بارش که طی فصل زمستان به‌صورت برف است، خوشبختانه ازنظر منابع آبی با محدودیت مواجه نبوده و آب به‌عنوان عاملی محدودکننده دراین منطقه مطرح نیست. دراین منطقه علاوه بر فراوانی چشمه‌ها که از توزیع نسبتا خوبی برخوردارند، تعدادی از دره‌ها دارای جریان دائم آب با دبی‌های متفاوتند. پارک‌ملی ساریگل با بیش از ۲۰۰گونه گیاهی، از تنوع گیاهی نسبتا مطلوبی برخوردار است. در سال‌های گذشته ناحیه دشتی این پارک‌ملی زیستگاه گونه حمایت شده آهو بوده که در سال‌های اخیر به‌دلیل گسترش روستاها و چرای مفرط دام‌ها، این زیستگاه و جمعیت آهو دراین منطقه تقریبا از بین رفته است.
منطقه سالوک نیز که ازنظر تیپ‌های گیاهی و گونه‌های جانوری از تنوع مطلوبی برخوردار است، درسال ۱۳۸۱ به‌عنوان پارک‌ملی ثبت شد. وسعت این پارک بیش از ۸ هزارهکتار و وسعت منطقه حفاظت شده سالوک بیش از ۱۱ هزارهکتار بوده و نزدیک‌ترین شهر به پارک ملی سالوک شهر اسفراین است. این شهر در شرق پارک قرار داشته و حدود ۲۰کیلومتر با آن فاصله دارد. پارک‌ملی سالوک ازنظر پوشش گیاهی از تنوع خوبی برخوردار و گونه گیاهی غالب سالوک، «درمنه» است. به‌جز پارک‌های ملی ساریگل و سالوک، بخشی از محدوده امن پناهگاه حیات وحش میاندشت با مساحت تقریبی ۱۶ هزارهکتار درسال ۹۲ به پارک ملی ارتقا یافت و با نام ضامن آهو به ثبت رسید. وجود گونه‌های منحصربه‌فرد گیاهی و جانوری نادر و در خطر انقراض ازجمله یوزپلنگ آسیایی، ویژگی‌های لازم این محدوده برای ارتقا به پارک ملی را به اثبات رساند.
بهره‌مندی سمنان از ۳ پارک ملی
یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین پارک‌های ملی ایران «پارک ملی کویر» به‌حساب می‌آید که بخش زیادی از آن در استان سمنان قرار گرفته‌است. دراین پارک که یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره ایران هم به‌شمار می‌رود، گونه‌های جانوری مهم و متعددی وجود دارد و به‌دلیل این تنوع جانوری، از آن با نام «آفریقای کوچک» نیز یاد می‌شد. گرمای شدید این منطقه سبب شده که از آسیب‌های ناشی از سکونت انسان‌ها دور بماند.
طی سال‌های اخیر هم مدیریت تقریبا مناسبی ازسوی سازمان حفاظت محیط‌زیست برای کنترل ورود گردشگران به این پارک ملی انجام شده‌است، اما تشدید خشکسالی و فرسایش بادی پارک ملی کویر را تهدید می‌کند. «پارک ملی توران» نیز در محدوده شهرستان شاهرود گونه‌های جانوری و گیاهی فراوانی دارد و یکی از زیستگاههای اصلی یوزپلنگ آسیایی است. گونه‌های جانوری نادری مانند زاغ بور، آهو و قوچ وحشی دراین پارک زندگی می‌کنند.
در شهرستان مهدیشهر نیز یک پارک ملی با نام «صیدوا» وجود دارد که با ۲ اقلیم متفاوت «مرطوب خزری» در شمال و «گرم و خشک» در جنوب و همچنین وجود گونه‌های جانوری گوناگون، از مناطق خاص طبیعی به‌شمار می‌آید. بخش مهمی از این پارک ملی به‌دلیل قرار داشتن روستاهای متعدد درمعرض تهدید قرار دارد.
پارک‌های ملی قمیشلو و کلاه قاضی در اصفهان
استان اصفهان ۲ پارک ملی و پناهگاه حیات حیات وحش به نام‌های «قمیشلو» و «کلاه قاضی» دارد. پارک ملی قمیشلو با مساحتی حدود ۱۱۳هزارهکتار، در ۴۵کیلومتری شمال‌غرب اصفهان قرارگرفته و از ویژگی‌های طبیعی منحصربه‌فردی برخوردار است. قمیشلو به‌دلیل داشتن ارزش زیستگاهی ویژه و همچنین وجود قلعه‌ها و بناهای مربوط به عصر قاجار، حائز اهمیت است. تاکنون ۳۴۴گونه گیاهی دراین منطقه شناسایی و ثبت شده‌است که گونه‌های غالب آن درمنه دشتی، انواع گون، خارشتر، جاشیر و بادام‌کوهی هستند.
این منطقه همچنین زیستگاه ۳۷گونه پستاندار، ۸۲گونه پرنده، ۳۲گونه خزنده و ۲ گونه دوزیست است. اما باید به این نکته هم اشاره کرد که «قوچ و میش اصفهان» گونه شاخص جانوری منطقه قمیشلو محسوب می‌شود. از گونه‌های جانوری دیگر این منطقه هم می‌توان گرگ، کفتار، شغال، قوچ و میش، کل و بز، آهو، انواع جوندگان، انواع پرندگان به‌ویژه کبک، تیهو، دلیجه، عقاب‌صحرایی را نام برد.
ازسوی دیگر، پارک ملی و پناهگاه حیات وحش کلاه قاضی، به‌عنوان دومین پارک ملی اصفهان، با مساحتی درحدود ۵۰هزارهکتار، در جنوب‌شرقی اصفهان و در مجاورت شهر جدید بهارستان قرار دارد. تاکنون ۲۵۲گونه گیاهی در منطقه کلاه قاضی شناسایی شده، اما پوشش گیاهی غالب، «درمنه زار» است. همچنین ۱۷گونه پستاندار، ۴۴گونه پرنده، ۱۱گونه خزنده و یک گونه دوزیست هم دراین منطقه شناسایی و ثبت شده، اما «کل و بز» از گونه‌های شاخص هستند. از گونه‌های جانوری دیگر پارک ملی کلاه قاضی می‌توان به پلنگ، گرگ، کفتار، گربه‌وحشی، سمورسنگی، قوچ و میش، آهو، تشی، انواع خزندگان، انواع پرندگان و به‌ویژه کبک و تیهو اشاره کرد.
نکته‌ای که دراین میان نباید از آن غافل شد، این است که خشکسالی بر کاهش علوفه موردنیاز حیات‌وحش این ۲ پارک ملی دراستان اصفهان تاثیرمستقیمی برجا گذاشته و زمینه‌ساز خروج حیات‌وحش از مناطق تحت‌مدیریت اداره حفاظت محیط‌زیست و در نتیجه، شکار آنها ازسوی شکارچیان غیرمجاز و برخی افراد محلی شده‌است.
پارک ملی تنگ‌صیاد در چهارمحال وبختیاری
در استان چهارمحال‌وبختیاری منطقه حفاظت شده «تنگ صیاد» وجود دارد که به‌عنوان یک پارک ملی و زیستگاهی برای جانداران گوناگون محسوب می‌شود. این منطقه دارای مساحتی درحدود ۲۷هزارهکتار است و از سال۱۳۴۹ تحت نظارت شورای‌عالی شکاربانی قرارگرفت و هرگونه صید و شکار دراین منطقه ممنوع اعلام شد. پارک ملی تنگ صیاد در محدوده کوه‌های فرخ‌شهر قرار گرفته است و به واسطه دارا بودن تعداد زیادی تپه‌ماهور، زیستگاه مناسبی برای گونه قوچ و میش وحشی است. کوهستان‌های جنوبی این منطقه دارای صخره‌های سخت گذر است که زیستگاه پلنگ و کل و بز با جمعیتی قابل‌توجه به‌حساب می‌آید.
منطقه تنگ صیاد در سال۱۳۵۲ و با تصویب شورای‌عالی محیط‌زیست، «منطقه حفاظت شده» نامیده شد و پس از آن، در سال۱۳۷۴ حدود ۴هزارهکتار از منطقه تنگ صیاد به‌عنوان پارک ملی در سازمان محیط‌زیست ایران به ثبت رسید. مساحت منطقه حفاظت شده تنگ صیاد ۲۲هزارو۸۹۶هکتار است و وسعت پارک ملی تنگ صیاد نیز ۴هزارو۳۷۲هکتار برآورد می‌شود. این منطقه ویژگی‌هایی دارد که ازنظر زیست محیطی بسیار حائز اهمیت شمرده می‌شود و دارای ۲۵۲گونه گیاهی متعلق به ۵۲تیره است که حدود ۳۰گونه آن انحصاری ایران به‌شمار می‌رود.
ازجمله با ارزش‌ترین گونه‌های گیاهی منطقه تنگ صیاد می‌توان از گون، کرک و جاز نام برد. علاوه بر گونه‌های متنوع گیاهی، دراین منطقه گونه‌های شاخصی جانوری هم زندگی می‌کنند که ۲۴گونه پستاندار ازجمله کل و بز، قوچ و میش، پلنگ، روباه، گربه وحشی را شامل می‌شود. همچنین ۷۰گونه پرنده شامل کبک دری و عقاب طلایی و ۲۶گونه خزنده ازجمله لاک پشت برکه‌ای خزری، آگامای الیویه، مار پلنگی در پارک ملی تنگ صیاد شناسایی شده‌اند.
اینها درحالی‌است که خشکسالی سال‌های اخیر در چهارمحال‌وبختیاری، به‌شدت این پارک و دیگر مناطق طبیعی استان را درمعرض تهدید قرار داده‌است؛ بسیاری از چشمه‌های این منطقه خشک و کم‌آب شده و علوفه کافی برای حیات وحش این منطقه وجود ندارد. به گفته مسئولان اداره حفاظت محیط‌زیست چهارمحال‌وبختیاری، ساخت آبشخور سیار و ثابت و حمل آب با تانکر از چشمه‌ها و قنوات به آبشخورها ازجمله اقدام‌های انجام شده برای تأمین آب موردنیاز حیات‌وحش استان در شرایط خشکسالی بوده‌است. با این وجود، به‌نظر می‌رسد اعتبارات لازم برای مقابله موثر با تبعات خشکسالی دراین منطقه ناکافی است و می‌طلبد اقدام های بیشتری ازسوی دستگاه‌های مربوط انجام شود.
پارک‌های ملی دز و کرخه در خوزستان
خوزستان با ۲ پارک ملی کرخه و دز یکی از استان‌های مهم در زمینه بهره‌مندی از مناطق حفاظت شده به‌شمار می‌رود. «پارک ملی دز» در ۲۰ کیلومتری شرق جاده اهواز به شوش قرار دارد؛ بخش محافظت شده دز ۱۷ هزارو ۸۹۵ هکتار و پارک ملی آن نیز ۵ هزارو ۳۰۱ هکتار مساحت دارد. پارک ملی دز از آخرین بازمانده‌های جنگل‌های گرمسیری ایران محسوب می‌شود که تالاب‌های بزرگ و کوچکی مانند میانرود، خوزینه باقر کوچک و بزرگ و یعقوب را در خود جا داده و پناهگاه پرندگان مهاجری مانند لک‌لک، بوتیمار، غاز و چَنگَر است.
از گونه‌های جانوری و گیاهی پارک ملی دز می‌توان گوزن زرد ایرانی، گرگ، روباه، رودک عسل‌خوار، گربه جنگلی و خارپشت و گیاهان پَده، تمشک و استَبرَق را نام برد. «پارک ملی کرخه» هم در ۵ کیلومتری غرب جاده اهواز به شوش در هر دوسوی رودخانه کرخه قرار دارد. این پارک از ۳ بخش پارک ملی کرخه جنوبی و پارک ملی کرخه شمالی با ۷ هزارو ۴۷۶ هکتار مساحت و سرزمین حفاظت شده کرخه با مساحت ۸ هزارو ۳۵۲ هکتار تشکیل شده‌است.
در پارک ملی کرخه جنگل قلعه نصیر، سرچشمه رودخانه شاوور و تپه ماهورها در شمال و دشت در جنوب قرار دارند و گونه‌هایی مانند گرگ، شغال، روباه، گورکن، گربه جنگلی، سیاه گوش، کفتار، گراز، پرندگانی مانند عقاب، سنقر، دراج، بلبل خرما، حواصیل، اردک و گونه‌های گیاهی مانند سریم، جاز، بید، لگجی، استبرق و شبدر درآن زندگی می‌کنند. یکی از برنامه‌های مهم پارک‌های ملی دز و کرخه باززایی و زادآوری گوزن زرد ایرانی است که برهمین اساس سال گذشته ۱۷ رأس گوزن زرد ایرانی در پارک ملی دز رهاسازی شد. خشکسالی و کمبود آب زمینه‌ساز بروز آتش‌سوزی‌های گسترده در پارک ملی کرخه شده‌است، به‌طوری‌که امسال تا پایان خرداد شاهد ۳۰ مورد آتش‌سوزی دراین محوطه بوده‌ایم، درحالی‌که کل آتش‌سوزی‌های منطقه در سال گذشته ۶۰ مورد بوده‌است.
منبع:همشهری
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.