پل خواجو، پلی میان تاریخ و فرهنگ و هنر

پل خواجو را می توان خواهر زیباتر و کوچکتر سی و سه پل دانست که همچون خواهر بزرگترش، زینت بخش زاینده رود می باشد. این خواهر کوچک و دلربا، اسرار و رازهای های بسیاری را در خود نهفته دارد و همچون صندوقچه ای ارزشمند، لبریز از شگفتی های معماری و تاریخی می باشد. ما را همراهی کنید تا رازهای این دخترِ زیبای زاینده رود را برای شما فاش کنیم.

معرفی پل خواجو

پل خواجو که روزگاری در عهد صفوی یکی از زیباترین پل های دنیا به حساب می آمد، در شرق سی و سه پل و در فاصله ی1900 متری از آن قرار گرفته است. طول پل خواجو کوتاه تر از سی و سه پل است و پنجاه سال بعد از خواهر بزرگترش سی و سه پل-به دستور شاه عباس دوم احداث گردید. پل خواجو همچون سی وسه پل محلی برای تفریح و استراحت مردم می باشد و خانواده های اصفهانی از گذشته های دور تا به امروز بر روی پل خواجو و اطراف آن جمع می شوند تا از فضای دلنشین و آب و هوای مطبوع این منطقه بهره مند گردند.

 این پل تاریخی یکی دیگر از شگفتی های معماری در عصر صفوی است و در تاریخ ۱۵ دی سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

وجه تسمیه و نام های دیگر پل خواجو

همانند بسیاری دیگر از اماکن تاریخی، پل خواجو نیز در طول سالیان متمادی به اسامی مختلفی خوانده شده است. برخی از این اسامی عبارتند از:

پل شاه یا پل شاهی: از آنجا که این پل به دستور شاه عباس دوم احداث گردید، به پل شاهی شهرت یافت.

پل بابا رکن الدین: بابا‌رکن‌الدین شیرازی یکی از عرفای قرن هشتم هجری قمری بود که در مجموعه ی تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده شده است. پل خواجو مسیر رفتن به خانقاه و مقبره ی بابا رکن الدین بود و از این رو به آن پل رکن الدین می گفته اند.

پل حسن بیگ: پل خواجو در زمان شاه عباس دوم بر روی ویرانه های یک پل به جا مانده از دوره ی تیموری به نام پل حسن بیگ، ساخته شده است و از این رو مردم آن را با نام پل حسن بیگ نیز می شناختند.

پل گبر ها: پس از ساخت این پل، گبرها (زرتشتیان) مسیر کوتاه تری را برای رسیدن به محله ی خود طی می کردند و به همین دلیل به پل گبرها شهرت یافت.

پل خواجو: این پل در نزدیکی محله ی خواجوی  اصفهان ساخته شده بود و از این رو به پل خواجو شهرت یافت.

پل حسن آباد: حسن آباد نام قدیمی محله ی خواجو می باشد.

پل شیراز: هدف شاه عباس دوم از احداث این پل ارتباط محله ی خواجو و دروازه حسن آباد به تخت فولاد و راه شیراز بود که به پل شیراز نیز شهرت یافت.

تاریخچه پل خواجو 

پل خواجو در سال 1060 هجری قمری (1028 شمسی/1650 میلادی) به دستور شاه عباس دوم صفوی بر روی ویرانه هایِ یک پل باقی مانده از دوره ی تیموری به نام پل حسن بیگ، ساخته شد. بر طبق برخی دیگر از روایات تاریخی این پل بعد از تعطيلات نوروزي سال ۱۰۶۰ هجری قمری به دستور شاه عباس دوم به همراه گلریزان، آذین بندی، چراغانی و با حضور امرا و بزرگان کشوری و لشگری افتتاح گردید.

در ابتدا هدف شاه عباس دوم از احداث این پل برقراری ارتباط میان محله ی خواجو و دروازه حسن آباد با تخت فولاد و مسیر شیراز بود، اما بعدا تصمیم گرفته شد تا از این پل به عنوان سد و آب بند نیز استفاده شود. لذا هشت سال بعد در سال 1068 هجری قمری، آب بند هایی به پل افزوده شدند. بسته شدن این آب بند ها باعث می شد تا آب زاینده رود پشت پل جمع شود و دریاچه ای کوچک ایجاد شود. از این دریاچه برای برگزاری مسابقات شنا و قایق سواری استفاده می شد و مردم علاقه مند از روی پل به تماشای مسابقات می پرداختند. همچنین در میان هریک از دو ضلع شرقی و غربی پل خواجو عمارتی موسوم به شاه نشین ساخته شده است که در گذشته اقامتگاه موقت شاه و خانواده اش بوده است و آنها به این عمارت می آمده اند تا از مناظر زیبا و آب و هوای مطبوع زاینده رود لذت ببرند. پل خواجو در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار در سال 1290 هجری قمری مرمت و بازسازی شد.

معماری پل خواجو  

پل زیبای خواجو یکی دیگر از شاهکارهای معماری و هنر در عصر صفوی است که با تزئینات نقاشی و کاشی کاری زینت یافته است و همین تزئینات باعث شده است تا از این پل به عنوان یکی از زیباترین پل های ایران و زیبا ترین پل ساخته شده بر روی زاینده رود یاد شود. در حقیقت کمتر پلی را در دنیا می توان یافت که تا این حد به تزئیناتش اهمیت داده باشند.

  پل خواجو 24 دهانه، 133 متر طول و12 متر عرض دارد و اندازه ی معبر آن نیز 7.5 متر می باشد. در ساخت این پل از آجر، سنگ، ملات مقاوم در برابر آب (ساروج)  استفاده شده است و کاشی خشتی هفت رنگ نیز برای تزئین آن بکار رفته است.

اگر از طرفین به پل خواجو نگاه کنیم، متوجه می شویم که در ساخت این پل از شیوه ی معماریِ طاق آهنگ (طاق گهواره) استفاده شده است. طاق آهنگ یکی از کهنترین شیوه های طاق سازی در ایران است که از ساخت یک قوس بر روی دو دیوار هم راستا ایجاد می شود.

عمارت شاه نشین (بیگلربیگی)

علاوه بر معماری و تزئینات به کار رفته در پل خواجو، آنچه که این پل را از سایر پل ها متمایز می سازد، وجود یک عمارت مسکونی در وسط پل می باشد؛ پل خواجو از دو ضلع شرقی و غربی تشکیل شده است و در وسط هر ضلع عمارتی قرار دارد که به آن شاه نشین یا بیگلربیگی می گویند. همانگونه که از اسم این عمارت مشخص است، اقامتگاهی موقت برای شاه و خانواده اش بوده است. عمارت شاه نشین همچنین جایگاه افراد عالی رتبه و امیرانی بوده است که برای تماشای مسابقات شنا و قایقرانی در زاینده رود، به این پل می آمده اند. عمارت شاه نشین از اتاق هایی تشکیل شده است که با نقاشی های زیبا و کاشی کاری تزئین شده اند و هنر عصر صفوی را به بازدیدکنندگان یادآور می شوند.

کاربری های پل خواجو

همانطور که پیشتر گفته شد، پل خواجو تنها گذرگاهی برای اتصال دو طرفِ زاینده رود نبوده است، بلکه به عنوان محلی برای تفریح و استراحت مردم اصفهان نیز استفاده می شده است. درواقع کاربری پل خواجو که در حدود چهار قرن پیش ساخته شده است را می توان امروزه با پل طبیعت در تهران (1393) مقایسه کرد. همچنین وجود آب بند ها در بین پایه های پل این امکان را فراهم می آورده است تا در زمان های کم آبی، آبِ زاینده رود را پشت پل جمع کنند و دریاچه ای موقتی ایجاد کنند. در واقع پل خواجو دارای 16 دریچه ی تخلیه ی آب می باشد و در صورت بسته شدن این دریچه ها، آب تا ارتفاع شش متری بالا می آید. از این آب به منظور آبیاری زمین های کشاورزی و یا باغات اطراف استفاده می شده است و حتی گفته می شود از این آب برای پرورش ماهی نیز استفاده می کرده اند. علاوه بر آن وجود این دریاچه باعث می شده است تا هوای این ناحیه مطبوع تر شود و مأمنی برای مردم کلافه از گرمای تابستان باشد.

اسرار و شگفتی های پل خواجو

پل خواجو همچون صندوقچه ای قدیمی و ارزشمند، اسرار و رازهای بسیاری را در خود نهفته دارد؛ رازهایی که گواهی بر نبوغِ طراح و سازنده ی این پل می باشند و هوش و ذکاوت معماران عصر صفوی را بار دیگر به ما یادآور می شوند. در این قسمت نیز ما را همراهی کنید تا این صندوقچه ی اسرار آمیز را با یکدیگر بگشاییم و از حقایق آن آگاه شویم.

• راز شمع خواجو

اگر فردی در طبقه ی پایین پل در منتها الیه عرشه پل بایستید و با زاویه 39 درجه نسبت به افق به تركیب طاق ها، نشیمنگاه ها و دیواره ها بنگرد، ناگهان از تركیب این فضای سه بعدی و از محل برخورد دیواره های پیشین و پسین شمعی پدیدار می شود. مشاهده ی این شمع به ویژه در زمان غروب آفتاب دیدنی و جالب می باشد، چرا که تصویر شعله ی آن همچون آتشی واقعی می درخشد. به نظر می رسد که طراح پل در ایده ی پیدایش این شمع از مكتب فلسفي اشراق الهام گرفته است، چرا که یکی از مفاهیم این فلسفه تشبیه هستی به نور می باشد. از این رو طراح پل تصویر شمع را به عنوان سمبل نور در نمای پل طراحی کرده است. شایان ذکر است این شمع که در واقع وجود خارجی ندارد، در چهار زاويه هم در ضلع غربي و هم در ضلع شرقي قابل رويت می باشد.

• عقابی با بال های گشوده بر فراز زاینده رود

اگر از نمای بالا به پل خواجو بنگریم، این پل را همچون عقابی با بال های گشوده خواهیم یافت. عمارت شاه نشین یا همان بیگلر بیگی به مثابه سر عقاب می باشد و فرو رفتگی ها و برآمدگی های پل نیز بال های این عقاب را برای ما تداعی می کنند.

• شیرهای سنگی پل خواجو

در دو سوی پل خواجو دو شیر سنگی رو بروی یکدیگر قرار گرفته اند و گفته می شود اگر از سمت یکی از شیرها به چشم شیر مقابل نگاه کنید، چشم آن شیر را درخشان خواهید یافت. شیر سمبل شجاعت و مردانگی است و برخی عقیده دارند که این شیرهای سنگی نمادی از عشایر بختیاری می باشند که وظیفه ی حراست و پاسبانی از پل خواجو و زاینده رود را بر عهده دارند.

• قبله نما

در نزدیکی مجسمه ی شیر و در تخت سنگی که در سمت شمال پل قرار دارد، قبله نمایی به شکل آفتاب قرار دارد.

• گنبد زرین حرم امام رضا در پل خواجو

اگر پس از غروب آفتاب و تاریک شدن هوا از پل خواجو دیدن کنید، این پل را مملو از افرادی خواهید یافت که برای تفریح و استراحت به این منطقه آمده اند. اما اگر با نگاه دقیق تری به پل و نورپردازی آن بنگرید، طاق های پل را همچون گنبد طلایی حرم امام رضا خواهید یافت که به زیبایی تمام می درخشند و تصویرشان بر روی زاینده رود منعکس شده است.

• سقف های طاق چشمه‌ای (منحنی)

 اگرفردی درون دهانه های زیر پل قرار بگیرد و از کناره های  سقف‌های طاق چشمه‌ای به آرامی صحبت کند و فرد دیگری نیز مقابل او قرار گیرد، می تواند به راحتی صدای آرام طرف مقابل را بشنود. به عبارت بهتر اگردر ستون اول شمالي سمت چپ حرف بزنيد و فردي نزديك ستون اول جنوبي در سمت راست ایستاده باشد، صداي شما را به وضوح مي شنود و براي همين است كه افرادي براي آواز خواندن به آنجا مي روند.

• علامت های خاص بر روی سنگ های دیواره

تخته سنگ هایی در اندازه های مختلف روی دیواره های قسمت پایینی پل قرار دارند که نقوش و علامت های خاصی روی آن ها حک شده است. گفته می شود به احتمال زیاد این علامت ها، امضای سنگتراشان بوده است تا بتوانند در پایان کار تعداد سنگ های تراشیده شده را تعیین کنند و بر اساس آن مزد خود را دریافت کنند.

این موارد را می توان مهمترین شگفتی های معماری در پل خواجو دانست که آگاهی از آنها باعث می شود در بازدیدهای بعدی از این پل، با نگاهی دقیق تر و موشکافانه تر از آن دیدن کنیم و به نبوغ طراح و سازنده ی آن آفرین بگوییم.

 

• سایر جاذبه های گردشگری و اماکن دیدنی اصفهان