مسجد جامع اصفهان
ناصر خسرو قبادیانی، شاعر و جهانگرد معروف ایرانی که در سال 444 هجری قمری به شهر اصفهان سفر کرده بود، در سفرنامه ی خود در توصیف شهر اصفهان و مسجد جامع این شهر اینچنین اورده است: “… شهری است بر هامون نهاده، آب و هوایی خوش دارد… و در میان شهر مسجد آدینه بزرگ و نیکو ساخته شده است” .
صدها سال پیش ناصر خسرو در سفرنامه اش از زیبایی و عظمت مسجد جامع اصفهان سخن گفته بود؛ امروز ما در سفرنامه ی گشت تور قصد داریم همچون ناصرخسرو از این مسجد تاریخی دیدن کنیم و این شاهکار معماری ایرانی-اسلامی را بهتر مورد بررسی قرار دهیم. پس با ما همراه باشید.
معرفی:
مسجد جامع اصفهان که به آن مسجد جامع عتیق و مسجد جمعه (مسجد آدینه) نیز می گویند، یکی از برجسته ترین بناهای تاریخی و مذهبی در شهر اصفهان است که همچون یک کتاب تاریخِ مصور سیر تحول و تکامل معماری ایرانی-اسلامی را برای ما بازگو می کند. قدمت مسجد جامع اصفهان به قرن دوم هجری قمری باز می گردد و در طول عمر خود شاهد فراز و فرودهای بسیاری بوده است. این اثر در سال 1310 هجری شمسی در لیست آثار ملی ایران و در سال 1390 نیز در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
تاریخچه:
همانطور که پیشتر گفته شد، مسجد جامع اصفهان را می توان کتاب تاریخ معماری ایرانی-اسلامی دانست؛ چرا که این مسجد در طول 12 قرن تغییرات بسیاری را به خود دیده، در هر دوره بخش هایی به آن افزوده شده که باعث تکامل آن نسبت به دوره های قبل گردیده است. اگر بخواهیم تاریخ مسجد جامع اصفهان را به تفصیل توضیح دهیم، نیاز به ده ها صفحه است و هدف ما نیز تشریح کامل تاریخ این بنا نیست، چرا که این کار از صبر خوانندگان خارج است. اما در ادامه تلاش کرده ایم، سرگذشت این مسجد با شکوه را مختصر و مفید برای شما توضیح دهیم:
- در سال 156 هجری قمری و در زمان خلافت ابو جعفر منصور (دومین خلیفه ی عباسی) مسجدی بسیار ساده از جنس خشت خام و متناسب با جمعیت شهر در ضلع شمال غربی میدان مرکزی شهر اصفهان قرار داشت. گفته می شود این مسجد بر روی بقایای یک آتشکده ساخته شده بود.
- در سال 226 هجری قمری و در زمان خلافت معتصم (هشتمین خلیفه ی عباسی ) مسجد جامع پیشین را که در اثر گسترش شهر و افزایش جمعیت دیگر پاسخگوی نیازهای جامعه نبود، تخریب کردند و با خریدن زمین ها و خانه های اطراف آن، مسجدی بزرگتر به مساحت حدود یک هکتار احداث نمودند. از دیگر اقدامات در این دوران می توان به اصلاح جهت قبله و ساخت کتابخانه برای مسجد اشاره کرد.
- در قرن های پنجم و ششم هجری قمری (قرن های یازده و دوازده میلادی) تحولات اساسی در بنای مسجد رخ داد که مهمترین آنها ساخت گنبد نظام الملک واقع در ضلع جنوبی و ساخت گنبد تاج‌الملک واقع در ضلع شمالی مسجد بود. گنبد تاج‌الملک که مردم محلی به آن “گنبد خاکی” نیز می گویند، دقیقا مقابل گنبد نظام الملک واقع شده است.
- در دوران سلجوقی، مسجد جامع اصفهان شاهد تغییرات بسیار مهم و اساسی بود؛ در این دوران معماران ایرانی با ساخت چهار ایوان در ضلع‌های شمالی، جنوبی، شرقی و غربی مسجد مبدع سبکی جدید در ساخت مسجد بودند که به “مسجد ایرانی” شهرت یافت و با این کار از الگوی “مسجد عربی” فاصله گرفتند. بعدها الگوی مسجد ایرانی در ساخت سایر مساجد کشور نیز بکار رفت. این چهار ایوان محلی برای جلوس پادشاه و برگزاری نماز و تحصیل طلاب بود.
- در سال 515 هجری قمری، فرقه ی اسماعیلیان که تحت فشار حکومت قرار داشتند، مسجد جامع اصفهان را به آتش کشیدند و بر اثر این آتش سوزی بخش اعظمی از مسجد شامل کتابخانه ی بزرگ آن از بین رفت. حکایت این آتش سوزی در کتیبه ای به خط کوفی در شمال شرق مسجد به چشم می خورد.
- در دوره های ایلخانیان، مظفریان، تیموریان و صفویان نیز مسجد جامع اصفهان بر نتیجه ی بازسازی ها و یا نزاع ها دستخوش تغییرات متعدد شد.
- در دوران قاجار نیز از آنجا که پایتخت به شهر تهران منتقل شده بود، مسجد جامع اصفهان اهمیت گذشته ی خود را از دست داد. بنابراین در این دوران تنها چند بازسازی محدود در مسجد انجام شد.
- مسجد جامع اصفهان در سال 1310 هجری شمسی جز آثار ملی ثبت گردید و هر سال بودجه ای برای حفظ و نگهداری از آن اختصاص داده شد.
- پس از انقلاب نیز مرمت و بازسازی مسجد اصفهان ادامه یافت. اما متاسفانه در اسفند ماه سال 1363 بمبی از بمب افکن های عراقی در شبستان جنوب شرقی مسجد فرود آمد و باعث ویرانی گسترده ی این قسمت و سایر قسمت های مسجد شد.
- سرانجام در سال 1390 و پس از تلاش های بسیار مسجد جامع اصفهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
معماری مسجد جامع اصفهان:
در ساخت مسجد جامع اصفهان از سبک های مختلف معماری استفاده شده است و حتی می توان ردپای سبک های معماری کشورهای همسایه را نیز در آن یافت. به همین دلیل مسجد جامع اصفهان یکی از آثار باشکوه معماری در ایران است که با مطالعه ی آن می توان با سبک های مختلف معماری این مرز و بوم در دوره های مختلف آشنا شد.
مسجد جامع اصفهان در گذشته دارای ده ورودی بوده است که به منظور دسترسی راحت تر مردم به مسجد، احداث شده بودند. امروزه اما تنها ورودی جنوب شرقی باز است و سایر ورودی ها برای حفظ بنا مسدود گشته اند.
صحن اصلی مسجد جامع اصفهان مستطیل شکل و با ابعاد تقریبی ۷۰×۶۰ متر است. این صحن چهار ایوان دارد که در میانه ی هر یک از چهار ضلع مسجد قرار گرفته اند. این چهار ایوان در دوران سلجوقی بر اساس سبک رازی ساخته شدند و جهت جلوس پادشاه و تحصیل طلاب مورد استفاده بودند.
چهار ایوان مسجد جامع اصفهان عبارتند از: ایوان درویش واقع در ضلع شمالی، ایوان صاحب واقع در ضلع جنوبی، ایوان استاد واقع در ضلع غربی و ایوان شاگرد واقع در ضلع شرقی. در کنار این چهار ایوان، رواق ها، غرفه های دو طبقه و دو حوض آب، یکی در مرکز و دیگری در شمال صحن، از دیگر مشخصه های صحن اصلی این مسجد اند. در ادامه هر یک از اضلاع صحن اصلی مسجد را به اختصار معرفی خواهیم کرد:
ضلع شمالی:
ضلع شمالی مسجد جامع اصفهان از ایوان درویش (صفه درویش)، مدرسه ی مظفری، چهلستون، شبستان و چندین کتیبه یادگار دوران سلجوقی تشکیل شده است. مهم ترین مشخصه ی این ضلع را می توان گنبد تاج الملک دانست که به آن گنبد خاکی نیز می گویند. گنبد تاج الملک ابتدا خارج از مسجد قرار داشت، اما با گسترش مسجد به بخشی از آن تبدیل گشت. گنبد تاج الملک از گنبد نظام الملک ( واقع در ضلع جنوبی مسجد) کوچکتر است، اما تزئینات و نقوش زیبای به کار رفته در آن در کنار ظرافت و تناسب طراحی، بر ارزش آن افزوده است. پروفسور “آرتور آپهم پوپ” -باستان شناس و مورخ شهیر آمریکایی- در سفر به شهر اصفهان و بازدید از مسجد جامع این شهر، درباره ی گنبد تاج الملک اینچنین می نویسد:
” من آن روز وقتی به تماشای مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد قرار گرفتم، متوجه شدم که تمام وجودم در تسخیر گنبد و مسجد است… من از آن به بعد بارها به مسجد رفتم و با تماشای گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقهٔ خود را به اصفهان و ایران، روزافزون دیدم… می‌خواهم که جسدم را در این خاک مقدس دفن کنند “
کارگر، عبدالرضا (۱۳۹۵). مسجد جامع عتیق، موزه‌ای از دُر و عقیق
جالب است بدانید وجه تسمیه ی ایوان شمالی به فردی به نام “درویش محمد” (جد مادری علامه مجلسی) بازمی گردد که تابستان ها در این ایوان علوم دینی و حدیث را تدریس می کرده است. از این رو ایوان شمالی به ایوان درویش شهرت یافته است.
ضلع جنوبی:
ضلع جنوبی مسجد جامع اصفهان با دو مناره به ارتفاع سی و پنج متر که در طرفین ایوان صاحب (صفه صاحب) واقع شده اند، از دیگر اضلاع مسجد متمایز شده است و می توان آن را به راحتی تشخیص داد. مشخصه ی دیگر ضلع جنوبیِ مسجد گنبد نظام الملک است که دقیقا روبروی گنبد تاج الملوک (واقع در ضلع شمالی) قرار دارد. از دیگر بناهای موجود در ضلع جنوبی می توان به دو چهلستون متعلق به دوران سلجوقی، شبستان صفوی و دو کتیبه متعلق به شاه تهماسب صفوی و شاه اسماعیل یکم اشاره کرد. ایوان ضلع جنوبی به افتخار “صاحب بن عماد” -نویسنده، شاعر و وزیر شیعه مذهب دربار رکن الدوله دیلمی- که در این مکان تدریس می کرده، به صفه صاحب شهرت یافته است.
ضلع غربی:
ضلع غربی از مسجد و محرابی تشکیل شده است که در زمان سلطان محمد خدابنده-الجایتو (هشتمین سلطان سلسله ایلخانیان) ساخته شده اند. محراب الجایتو دارای گچبری های بسیار زیبا و خیره کننده ای است که اوج مهارت هنرمندان آن زمان را نشان می دهد و از آن به عنوان زیباترین محراب دوره ی ایلخانیان یاد می شود. در سمت راست این محراب منبری دیده می شود که با هنر منبت کاری تزئین شده و به باور بسیاری زیباترین منبر در کل مسجد جامع است. شبستان زمستانی بیت الشتاء ، مسجد مصلی و کتیبه های متعلق به شاهان صفوی از دیگر عناصر به کار رفته در معماری ضلع غربی هستند. ایوان استاد که به آن “صفه استاد” نیز می گویند، در ضلع غربی قرار گرفته و همچون ایوان جنوبی(ایوان صاحب) از مقرنس های درشت با طاق های گهواره ای تشکیل شده است. دلیل نامگذاری ایوان غربی به “صفه استاد” به این علت است که ساخت آن در زمان سلجوقیان توسط یک استاد معمار انجام شد و شاگرد این استاد نیز بعدا ایوان ضلع شرقی را ساخت. به همین دلیل ایوان غربی به ایوان استاد و ایوان شرقی به ایوان شاگرد شهرت یافته اند. بر بالای ایوان استاد، گلدسته ای برای گفتن اذان به چشم می خورد.
ضلع شرقی:
ضلع شرقی مسجد جامع اصفهان در قرن 8 هجری قمری بنا شد و در طول تاریخ دستخوش تغییرات متعددی بوده است. عمده ی این تغییرات به دوران شاه سلیمان صفوی باز می گردد و کتیبه ی مربوط به این تعمیرات را می توان در ایوان شرقی مشاهده کرد. دروازه ای در این قسمت دیده می شود که ورودی فعلی مسجد از آن جاست. تزئینات دوران قاجار نیز در این ضلع به چشم می خورد. همچون سایر اضلاع دیگر مسجد در وسط ضلع شرقی نیز ایوانی ساخته شده است که به ایوان شاگرد شهرت دارد. ضلع شرقی مسجد جامع اصفهان همچنین شامل دو شبستان، یک محراب، شاه نشین و مدرسه است.
همانطور که پیشتر اشاره شد، مسجد جامع اصفهان را می توان نمونه ی بارز هنر ایرانی و کتاب تاریخ معماری ایرانی – اسلامی دانست که به عنوان الگو و سرمشق برای بناهای بعد از خود به کار گرفته شده است. تنوع و تعداد عناصر به کار رفته در این مسجد بسیار زیاد است و امکان پرداختن به همه ی قسمت ها و زوایا و خفایای آن در این مقاله وجود ندارد. بنابراین از شما دعوت می کنیم برای شناخت بهتر این مسجد، در سفر به شهر اصفهان بازدید از مسجد جامع را حتما در برنامه ی خود قرار دهید.
بازدید از مسجد جامع اصفهان
آدرس: میدان قیام، خیابان مجلسی ، آخر بازار بزرگ
ساعات بازدید: هر روز از ساعت 9 الی 12- 14 الی 17
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.