گرهی تاریخی که باز نشد/ پشت پرده‌ میدان کهنه اصفهان‌ چه بود؟

 آغاز به کار شهردار و مدیریت شهری جدید، بهانه خوبی برای بازخوانی تاریخ است. تاریخی که درس دارد و آینده‌ساز است. از طرفی اعضا جدید شورای شهر اصفهان، کم‌تجربه نیستند و برخی از آن‌ها سابقه عضویت در دوره‌های قبلی را دارند و به نوعی می‌توان گفت خود یکی از ورق‌های کتاب تاریخ قطور مدیریت شهری اصفهان هستند، کتابی که جنایت و مکافات کم ندارد.

اصفهان و مدیریت شهری پرحاشیه آن در دهه ۸۰، پروژه‌های جنجالی کم نداشت؛ از مترو گرفته تا توسعه شهری متوازن شهر اما جنجالی‌ترین این پروژه، ساخت (احیای) میدان سلجوقی عتیق که بعدها امام علی (ع) نام گرفت و احداث زیرگذر این میدان تقاطع خیابان‌های عبدالرزاق، نشاط، هاتف و مسجد جامع بود. داستان از آن‌جا شروع شد که در دهه ۶۰ وجود یک میدان ذوزنقه شکل در عهد سلجوقی و درست در جایی که میدان کهنه قرار داشت (یعنی همسایگی مسجد جامع اصفهان) در شورای عالی معماری و شهرسازی تأیید و احیای آن مجوز گرفت.

بولدوزرهای عصر سازندگی در دهه ۷۰ در حالی که مشغول خیابان کشی و تخریب حمام‌ها و مساجد قدیمی بافت تاریخی بودند، فرصت نکردند تا این پروژه را پیگیری کنند و مسئولیت آن را به آیندگان محول کردند. در دهه بعد با افزایش افسارگسیخته جمعیت و حجم خودرو در اصفهان، ترافیک و وضعیت میدان کهنه شهر که به شلوغ‌ترین محل شهر تبدیل شده بود، روز به روز بدتر می‌شد. البته این شلوغی بی‌حکمت نبود و آن روزها رونق این گوشه از اصفهان در ایران زبان‌زد کاسبان بود.

این وضعیت مدیران شهری را برآن داشت تا به سراغ طرح کهنه میدان کهنه بروند و با شعار احیای تاریخ اصفهان پروژه مهم را آغاز کنند. پروژه‌ای که با تخریب هزاران باب مغازه و حفاری گسترده قرار بود تا علاوه بر میدان ذوزنقه‌ای عصر سلجوقی، یک زیر گذر مدرن در این منطقه برای اصفهان به یادگار گذارد.

تاریخ هم گواهی می‌دهد که هسته اولیه شکل‌گیری اصفهان در این منطقه از شهر بوده و در طی سالیان گذشته در این منطقه از شهر هیچ کاوش باستان شناسی صورت نگرفته بود. همین مسئله حساسیت این پروژه را برای دوستداران واقعی شهر بسیار زیاد کرد. با اولین زمزمه‌ها از امکان اجرایی شدن چنین پروژه‌ای تاریخ‌دانان و تاریخ‌شناسان و متخصصان به تکاپو افتادند تا بلکه بتوانند جلوی کار بایستند.یکی از این اشخاص، باستان شناس مطرح اصفهانی، علی‌رضا جعفری‌زند بود که توانست قراردادی برای انجام کاوش‌های باستان شناسی در میدان کهنه ببند، اما این قرارداد هیچ‌گاه اجرایی نشد. او داستان را این‌گونه شرح می‌دهد: در سال ۱۳۸۱ اداره‌کل میراث فرهنگی من را به شهرداری معرفی کرد و قراردادی برای باستان شناسی در خیابان عبدالرزاق و میدان کهنه با من بسته شد. بر اساس این قرارداد قرار بود تیمی به سرپرستی من در این محل به مدت شش ماه به کاوش باستان‌شناسی بپردازند؛ اما این قرارداد با تبانی بین شهرداری و مسئولان میراث فرهنگی وقت اصفهان منحل شد. تمام اسناد و مدارک این قرارداد موجود است.

جعفری‌زند که باستان‌شناس تپه اشرف اصفهان هم است، ادامه می‌دهد: حتی من از سمت رئیس وقت پژوهشکده میراث فرهنگی کشور، مرحوم مسعود آذرنوش پیشنهاد شدم تا قرارداد باستان شناسی با من بسته شود. حتی به یگان حفاظت میراث فرهنگی و دیگر ارکان میراث فرهنگی اعلام شد که من قرار است در این محل کاوش شش ماهه انجام دهم. اما هدف شهرداری فقط تخریب و به نتیجه رسیدن بود تا هرچه زودتر پروژه خود را اجرا کند. با این حال من تقصیر اداره‌کل میراث فرهنگی وقت را بیشتر از شهرداری می‌دانم، زیرا ایستادن در مقابل این عملیات مخرب وظیفه آن‌ها بود، اما آن‌ها به شهرداری کمک کردند تا این پروژه انجام شود.

نویسنده کتاب «اصفهان پیش از اسلام، دوره ساسانی» درباره منطقه میدان کهنه و اطراف آن، گوشزد می‌کند: این منطقه از اصفهان بسیار مهم و بااهمیت است و باید با دقت بالایی در آن کاوش‌ها انجام می‌شد، از همین روی پیشنهاد شش ماهه مطرح شد. اما برای انجام پروژه زیرگذر خیابان عبدالرزاق و میدان امام علی (ع) این شش ماه تبدیل به ۲۵ روز و محدود به تراشه‌هایی و گمانه‌هایی شد که اداره میراث فرهنگی آن‌ها زد و یک کاوش مسخره‌ای آن‌ها انجام دادند. در نهایت اعلام شد که در این محل رودخانه به همراه ساختمان‌هایی که زمان رضاشاه پهلوی تخریب شده وجود داشته است!

این باستان شناس تاکید می‌کند: بنا اولیه و باستانی اصفهان در این منطقه از شهر که مسجد جامع واقع شده، قرار دارد که به اشتباه در برخی منابع تنها به یهودیه اشاره شده است. از این روی برآورد می‌شود در این محل و در اطراف مسجد جامع عتیق آثار و اشیا باستانی بسیار زیادی زیر این محل مدفون باشد. گواه این ادعا هم آثاری است که لودرها در زمان ساخت پروژه بیرون کشیدند.

در همان زمان حفاری‌ها در اواسط و اواخر دهه ۱۳۸۰ شایعاتی مبنی بر بیرون کشیدن هزاران شئ سفالی توسط لودرها شهر را پر کرد. اما قضیه از شایعه فراتر بود و رنگ واقعیت داشت، واقعیتی که اگرچه شهرداری وقت اصفهان سعی کرد در نیمه‌شب‌ها آن را پیدا کند، اما ماه پشت ابر نمی‌ماند. از طرفی تصور اینکه این تعداد شئ توسط لودرها بیرون کشیده شدند و اگر باستان شناسان آن‌جا مشغول می‌شدند چه چیزهایی کشف می‌شد، مغز را به مرز انفجار پیش می‌برد.جعفری‌زند درباره این اشیا می‌گوید: ساخت زیر گذر و میدان بدون تحقیق و تفحص باستان شناسی یک جنایت بود. تخریب میدان دایره‌ای شکل که به میدان کهنه شهرت داشت و ساخت زیر گذر باعث شد تا آثار و اشیا باستانی بسیار زیادی از بین رود. نمونه این آثار، اشیای سفالی بود که در حین کار لودرها به بیرون پرتاب شد و شهرداری آن‌ها جمع‌آوری کرد. حدود ۱۵۰ تا ۱۶۰ سفال سالم از دوران مختلف از جمله اشکانی و ساسانی از این محل خارج شد.

او با بیان این‌که «متأسفانه در آن زمان رسانه‌ها قدرت امروز را نداشتند و نشد جلوی این کار گرفته شود»، اظهار می‌کند: شاهد از میان رفتن بسیاری از آثار و اشیا تاریخی اصفهان در این پروژه بودم، ما اصفهان گذشته را با انجام این پروژه از دست دادیم و ارزش این منطقه بسیار فراتر از دیگر نقاط اصفهان بود. آنچنان حفاری در این نقطه انجام شد که بنیان تاریخی اصفهان را از بین برد.

این باستان‌شناس درباره سرنوشت اشیا و آثاری که از دل حفاری لودرها بیرون آمد، می‌گوید: درباره سرنوشت آثار به دست آمده در حفاری لودرها: همان زمان در دفتر میراث فرهنگی تعدادی کارتن پر از سفال دیدم و از آن‌ها عکس گرفتم، چیزی که من دیدم ۱۲۰ قطعه سفال سالم بود. وقتی که لودر این تعداد سفال سالم بیرون می‌آورد، یعنی هزاران سفال سالم دیگر را شکسته است و شاید بیش از دو هزارتا سفال سالم در آن محل وجود داشته است. علاوه بر سفال‌ها، آثار ارزشمند بسیار زیادی نیز در این منطقه بکر و دست‌نخورده باستان شناسی وجود داشت.

یکی دیگر از عجایب این پرونده جنایی قطور در اصفهان، قصور و بی‌دقتی مسئولان اداره‌کل میراث فرهنگی وقت اصفهان است. درنگی که به نظر می‌رسد تعمدی نبوده و با هماهنگی با شهرداری انجام شده تا این پروژه هرچه زودتر به پیش رود. طرحی که دایه احیا داشت و آن روزها با ادعا رونق گردشگری شهر انجام شد، اما این روزها حتی شهروندان نیز در این میدان ناآشنا دیده نمی‌شوند.جعفری‌زند درباره تصورات مدیران شهری وقت اصفهان، توضیح می‌دهد: شهرداری قصد داشت از زیربار این قضیه فرار کند و آسان‌ترین راه را برای پیشبرد پروژه خود انتخاب کرد. متأسفانه مسئولان میراث فرهنگی وقت سهل‌انگاری بسیار زیادی در این قضیه داشت و برای آن‌ها مهم نبود اتفاقاتی که در پروژه زیرگذر میدان عتیق داشت رخ می‌داد.

او با بیان این‌که «مخالفتی با ایجاد میدان عتیق یا به ضم من میدان «اسفریس» نداشتم، بلکه مخالف نابودی تاریخ باستانی اصفهان زیر لودر پروژه زیرگذر عبدالرزاق و میدان عتیق بودم»، خاطر نشان می‌کند: علاوه بر آثار باستانی بسیار زیاد، گذرهای چند هزار ساله در این محل داشتیم که شانس کشف و کاوش آن‌ها از بین رفت. به جرأت می‌گویم که اگر در این محل کاوش باستان شناسی افقی صورت گرفته بود، آثاری بیرون می‌آمد که در تصور هیچکس نمی‌گنجد.

جعفری‌زند در پایان تاکید می‌کند: همیشه و در کتاب خودم نیز اهمیت این بخش از اصفهان را گوش‌زد کرده‌ام و می‌دانستم در آن قسمت از شهر چه آثاری نهفته است. اما با یک زیرگذر تمام بنیان این آثارها تخریب شد. اما این جنابت انجام گرفت و تمام آثار آن‌ها از بین رفت، حالا باید سراغ دیگر نقاط مهم رفت و نقطه خطوط مترو و دیگر پروژه‌های عمرانی مهم شهر را برای صیانت از آثاری تاریخی بررسی کرد.مهر نوشت، مدیریت شهری اصفهان از دهه هفتاد به این سو سراسر از این تجربه‌های تلخ و جبران ناپذیر است، از تخریب مسجد خسروآقا گرفته که حالا در تکاپو برای بازسازی دوباره آن هستند تا همین پروژه زیر گذر میدان امام علی (ع) در دهه هشتاد. با آرایش جدید شورای شهر و شهرداری اصفهان بیم این می‌رود که بار دیگر میراث فرهنگی در حاشیه قرار گیرد و افتتاح در متن، رویکردی که در سنوات گذشته از برخی افراد دیده شده است. با این حال جوامع مدنی و دوستداران میراث فرهنگی ایران و اصفهان باید با حساسیت بیشتری پروژه‌هایی نظیر خط دو مترو را بررسی و اجازه ندهند بار دیگر تاریخ و هویت نصف جهان زیر چرخ‌های مدرنیته به تلی از خاک تبدیل شود.