مشهد به علت وجود حرم امام رضا، رتبه اول جذب گردشگر در ایران را به خود اختصاص داده است و گردشگران در قالب سفرهای زیارتی، تفریحی به این شهر سفر می کنند. در برخی از ایام سال نظیر ایام نوروز، وفات امام رضا، و همچنین ایام مراسم عزاداری امام حسین شلوغ‌ترین روزهای این زیارتگاه رقم میخورد. سالانه میلیون‌ها زائر از سراسر ایران و جهان برای زیارت هشتمین امام شیعیان به شهر مشهد سفر می‌کنند. حرم مطهر امام رضا(ع) به مساحت یک میلیون متر مربع، بزرگترین مکان مذهبی جهان است. آرامگاه‌ها، مساجد، گنبد، گلدسته‌ها، صحن‌ها، رواق‌ها، کتابخانه و موزه‌ها بخش‌های مختلف مجموعه حرم را تشکیل می‌دهند.
معرفی حرم امام رضا
پس از شهادت امام رضا (ع) به دست مامون به در آخرین روز ماه صفر سال ۲۰۳ هجری قمری پیکر پاک آن امام را به یکی از روستاهای طوس به نام قریه سناباد منتقل نموده و در بالای سر هارون‌الرشید به خاک سپردند. این بارگاه در طول تاریخ به تدریج توسعه یافته و پیوسته مرمت شده است. در زمان سلجوقیان اولین گنبد بر روی سنگ مزار مرمری حضرت قرار گرفت.
حرم مطهر امام رضا (ع) از دید معماری و فضاهای مزین شده آن از جامع‌ترین و باشکوه‌ترین بناهای جهان اسلام شناخته میشود. این حرم علاوه بر جلوه های خاص معنوی با بیشترین شیوه‌‌های هنری نظیر کاشیکاری، گچبری، خوشنویسی، آیینه‌‌‌کاری، معرق، منبت، حجاری، خاتم و غیره طرح‌ها و رنگ‌ها را به بخش کانونی آن یعنی بقعه حرم مطهر یا مضجع شریف پیوند می‌‌دهد. جغرافینویسان و مورخان بسیاری از قرون مختلف اسلامی، بناهای آن را ستایش کرده‌اند.
در طی تاریخ قبر افراد مهمی در کنار آستان حضرت قرار گرفت که از جمله آنها میتوان به شیخ طبرسی، شیخ بهایی، علامه محمدتقی جعفری، عباس واعظ طبسی، هارون‌الرشید، عباس میرزا نایب‌السلطنه، سید عبدالله شیرازی و شماری دیگر اشاره کرد.
تاریخچه حرم امام رضا
تاریخ كتیبه‌‌های موجود در حرم، گواه از دوره سامانیان تا دوره قاجاریه است.
ü سامانیان؛ اولین معماریها
در دوره نوح بن منصور سامانی، مقبره امام رضا (ع) ساخته شده و تعدادی از امرای این دوره تزییناتی در حرم انجام داده اند. در اوایل سده چهارم هجری قمری به دستور عضد الدوله دیلمی، مرقدی منور به سبك آن زمان ساخته میشود.
ü غزنویان؛ مسجد بالاسر
پس از تخریب عمارت توسط سبكتكین غزنوی، پسرش سلطان محمود غزنوی آن را از نو ساخت و بنایی زیبا بر آن بنیاد كرد. در اوایل قرن پنجم، ابوالحسن عراقی همراه با مرمت مقبره، مسجد بالاسر را در كنار حرم ساخت.
ü سلجوقیان؛ اولین گنبد
یک گنبد بزرگ و درخشان به عنوان اولین گنبد بر روی مقبره توسط سلجوقیان ساخته شد.
ü خوارزمشاهیان؛ کاشیکاری
در اوایل قرن هفتم هجری قمری دیواره های عمارت با كاشی‌‌های ممتاز که با نام كاشی سنجری شناخته میشوند تزیین شد. همچنین تزییناتی در ضلع شمالی رواق دارالحفاظ، با كتیبه‌ای از كاشی چینی به خط ثلث برجسته و نام و نسب حضرت امام رضا تا حضرت امیرالمؤمنین (ع) انجام شد.
ü تیموریان؛ مسجد گوهرشاد و مدرسه دو در
از بناهای مهم دوران تیموریان، بنای باشكوه مسجد گوهرشاد، دو رواق تاریخی دار الحفاظ و دار السیاده، مدارس پریزاد، دو در و مدرسه سابق بالاسر در زمان حكومت همسر گوهرشاد خاتون یعنی شاهرخ تیموری میباشد. همچنین ضلع جنوبی صحن انقلاب به همت امیر علیشیر نوایی وزیر سلطان حسین بایقرا، آخرین امیر تیموری ساخته شد.
ü عهد صفویه؛ طلاكاری
از اقدامات عهد صفویه در زیباسازی حرم میتوان به طلاكاری گنبد و گلدسته، ساخت اولین ضریح مرقد منور، رواق‌‌های توحیدخانه و ساخت گنبدهای الله وردی‌خان و حاتم خانی اشاره کرد. شاه طهماسب صفوی اولین ضریح مرقد منور را ساخت و برای اولین بار گنبد را با طلا آراست و همچنین ایوان امیر علیشیر و گلدسته كنار گنبد را نیز با طلاكاری مزین كرد. در عهد شاه عباس، صحن انقلاب توسعه یافت؛ ایوان‌‌ها و حجره‌‌ها ساخته شد و تعمیر و كاشی‌كاری آن صورت پذیرفت. شاه عباس اول یک بار دیگر گنبد را که طلاهای آن توسط عبد المومن خان ازبك غارت شده بود طلاكاری كرد. طلاكاری مجدد گنبد و تعمیر رواق دار السیاده كه در اثر زلزله آسیب دیده بود توسط شاه سلیمان صفوی صورت پذیرفت.
ü دوره افشاریه؛ سقاخانه نادری
در دوران افشاریه در وسط صحن انقلاب، سقاخانه ای با کتیبه ای طلاکاری شده مشهور به سقاخانه اسماعیل طلا ساخته شد. این سقاخانه در سال 1347 هجری شمسی تجدید بنا گردید.
ü دوره قاجاریه؛ آینه‌كاری
ساخت صحن قاجاریه که امروز با نام صحن آزادی شناخته میشود و همچنین ایوان غربی زراندود آن که به ایوان ناصری معروف میباشد از یادگاران دوران قاجاریه است. كاشی‌كاری و تزیینات صحن آزادی و همچنین آینه‌كاری روضه منوره نیز در این دوره صورت گرفت.
ü بعد از انقلاب اسلامی و وضعیت کنونی
در این دوره احداث فضاهای زیارتی، فرهنگی و خدماتی به‌سرعت افزایش یافت. ساخت بناهای سرپوشیده و فضاهای باز جدید، همراه با توسعه و ترمیم بناهای گذشته صورت پذیرفت. از آغاز پیدایش حرم تا به امروز، ۲۶ سازه سرپوشیده به نام رواق، ۹ محیط باز به نام صحن و ۴ ورودی به نام بست در اطراف ضریح حرم مطهر امام رضا (ع) ساخته شده است.
معماری حرم مطهر
گنبد طلا و گلدسته‌ها
مهم‌ترین نماد حرم مطهر امام رضا (ع) گنبدی طلایی است که از دوردستها نیز قابل مشاهده است. بنا به روایات تاریخی، نخستین گنبد به دستور سلطان سنجر سلجوقی و به همت وزیرش شرف الدین قمی ساخته شد و سپس در عهد صفویه ابتدا گنبد توسط شاه طهماسب زراندود گردید و بعدها شاه عباس اول در بدنه گنبد خشت‌های طلا قرار داد. ارتفاع گنبد از کف تا بالای آن 31.20 متر است. کتیبه بزرگی به صورت یک نوار و با خط علیرضا عباسی گنبد را دور میزند.
روضه منوره
در ادبیات فارسی روضه به معنای باغ و گلستان است و به محل در برگیرنده پیکر امام رضا (ع) روضه منوره اطلاق میشود. این فضای مربع شکل با مساحت تقریبی 189 متر مربع از طریق چهار صفه بزرگ در چهار جانب به داخل و خارج حرم ارتباط دارد. ضریح مطهر با مساحت ۱۷.۱۵ متر مربع در میان روضه منوره قرار گرفته است.
این بارگاه در سال 1310 با شماره 140 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
ضریح مطهر
در دوران مختلف تاریخی ضریح‌های متفاوتی بر روی سنگ مزار آن امام قرار داده شده است. به روایت ابن بطوطه اولین ضریح چوبی–فلزی در حدود سال ۷۳۰ هجری قمری و دومین ضریح متعلق به سال ۹۵۷ هجری قمری در دوران صفویه بوده است. در زمانهای بعد از آن نیز ضریح‌هایی در سال‌های ۱۱۶۰ و ۱۲۳۸ هجری قمری و ۱۳۳۸ هجری شمسی جایگزین آن گردید. ضریح امروزی به امر تولیت آستان قدس رضوی در سال ۱۳۷۲ هجری شمسی توسط استاد مینیاتور ایران محمود فرشچیان با تاکید بر معماری اصیل ایرانی با ترکیبی از آهن، فولاد، چوب گردو، پوشش طلا و نقره و آراستگی‌های منحصر به فرد با وزن ۱۲ تن و ابعاد ۷۳/۳ و ۷۸/۴ با ارتفاع 4 متر ساخته شد. ضخامت پوشش نقرهای و طلایی آن و متصل کردن روکشهای بدون پیچ یکی از ویژگی‌های شاخص این ضریح شناخته میشود. چهارده محراب به نیت چهارده معصوم در چهار جهت ضریح قرار گرفته که همگی به یک محراب بزرگتری با نام الله امتداد مییابند.
مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد به دستور همسر شاهرخ در زمان تیموریان با معماری بسیار زیبا در کنار قبر حضرت ساخته شد. این مسجد که توسط 8 درب به حرم رضوی راه پیدا می‌کند چشم هر گردشگری را به سمت خود می‌کشاند. افراد زیادی همه روزه برای اقامه نماز و حتی در ایام اعتکاف به آنجا می‌روند. از جمله بارزترین ویژگی‌های مسجد گوهرشاد میتوان به خطوط اسلیمی، مقرنس‌کاری و ایوان‌های باشکوه اشاره کرد که جذابیت خاصی به آنجا بخشیده است.
سقاخانه اسماعیل طلایی
بنا بر روایات تاریخی به دستور نادرشاه افشار سنگابی یکپارچه و مرمرین از هرات به مشهد آوردند و توسط استاد اسماعیل طلاکار بر فراز سنگاب سقفی گنبدی شکل و هشت ضلعی ساخته و طلا کاری شد. پیرامون بنای سقاخانه با اسماء الله مزین شده است و در صحن انقلاب قرار دارد.
نقاره‌خانه
نقاره‌زنی از دوره غزنویان رایج شد و در دوران بعد نیز ادامه داشته است. به غیر از ماههای محرم و صفر و شهادت‌ها، تمام ایام سال در دو نوبت یعنی دقایقی قبل از طلوع و غروب خورشید و همچنین در مناسبت‌های مذهبی و هنگام بروز کراماتی از سوی حضرت، نقاره با طنین خاصی نواخته میشود. هفت نفر از نقاره نوازان بر روی ایوان شرقی صحن انقلاب مى روند؛ سه نفرشان بر طبلها میكوبند و چهار نفر در شيپورها میدمند.
نزدیک ترین جاذبه های گردشگری به حرم امام رضا (ع)
آرامگاه و موزه نادرشاه افشار، بازار امام رضا
ساعت بازدید:00:00 الی 24:00
آدرس: مشهد، بلوار امام رضا
شماره تماس: 05132258001
