موزه آستان قدس رضوی که بیشتر به عنوان موزه تاریخ مشهد شناخته می­شد یکی از بزرگترین مجموعه‌های موزه‌ای ایران با بیش از یک میلیون بازدید کننده در سال می­باشد و آثار تاریخی، هنری، تزئینی، معماری، صنایع دستی ساخته شده یا موقوفه­ ی نزدیک به ده قرن را در خود جای داده است. در ابتدا از سال 1315 خورشیدی این آثار در اتاق­های بالایی صحن آزادی در بخش خزانه و محل نگهداری اشیا قرار داشت. سپس در سال 1324 خورشیدی یک موزه با نقشه معمار معروف، آندره گدار و توسط مهندسین کنتراتیف و بیوک قهرمانی، در چهار طبقه شامل یک طبقه زیرزمین، همکف و دو طبقه در بالای آن جهت نگهداری آثار ساخته شد. موزه دو تالار در یک طبقه با مساحت تقریبی ۱۳۰۰ متر مربع را شامل می­شد و دکوراسیون آن توسط شرکت فرانسوی ژانسن طراحی و اجرا شد.

آثار نفیسی همچون: فرش­ ها، ظروف، اسلحه­ ها، اشیائی از حرم و اجزایی از معماری حرم نظیر وسایل روشنایی، محراب‌ها و درب های حرم در این موزه قرار گرفته است. همراه با افزایش بسیار زیاد آثار اهدایی، وقفی و خریداری شده توسط موزه آستان قدس رضوی، این موزه امروزه در چهار ساختمان مجزا، آثاری نفیس را در خود جای داده است.ساختمان مرکزی به تنهایی یک موزه و ده گنجینه را در خود جای داده است.

موزه‌ آستان قدس رضوی در صحن کوثر حرم امام رضا واقع در شهر مشهد قرار گرفته و امکان بازدید از آن برای عموم آزاد است. این موزه شامل بخش­های مختلفی است در ادامه به آن پرداخته می­شود.

فعالیت‌های موزه آستان قدس رضوی

نگهداری از نسخ و آثار خطی نفیس جمع ­آوری شده، وقفی و اهدایی از گذشته تا به امروز بخشی از امور آستان قدس رضوی است. این نهاد 4 موزه و 23 کتابخانه را در ۱۷ شهر ایران تحت اختیار خود دارد. کتابخانه راجه در محمودآباد هندوستان و موزه‌هایی نظیر: موزه ملی ملک در تهران، موزه وزیری در یزد، موزه آیت‌الله مدرس در کاشمر و موزه رفسنجان نیز تحت نظارت آستان قدس رضوی قرار دارند.

معرفی و مرمت آثار، تعمیر کتب خطی و فرش‌ها، حفاظت از آثار وقفی و اهدایی، کارگاه‌های مرمت همراه با آزمایشگاه­های مجهز، بخش‌های کارشناسی و پژوهشی، تهیه پرونده‌های علمی و اطلاعات فنی برای آثار و انتشار کتابهای علمی و تخصصی از دیگر اهداف موزه آستان قدس رضوی می­باشد.

ساختمان مرکزی موزه آستان قدس رضوی

گنجینه حرم رضوی

نخستین قسمت  که در طبقه همکف قرار دارد گنجینه حرم رضوی است. آثار تاریخی نصب بوده یا وقف شده حرم مطهر مربوط به ده قرن گذشته در این گنجینه قرار دارند. از جمله  آن­ها می­توان به ضریح فولادی جوهردار از دوران صفویه، ضریح طلا و نقره از دوران پهلوی، کتیبه‌های طلای مشبک موقوفه شاه طهماسب صفوی، کتیبه‌های طلای قلمزنی موقوفه شاه عباس صفوی، کتیبه‌های سنگی از قرن­های ششم تا نهم هجری، محراب‌های به جای مانده از قرن هفتم هجری، سنگاب تاریخی خوارزمشاهی حرم باقی­مانده از اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری، درهای چوبی منبت و معرق­کاری شده به جای مانده از دوران مغولان تا پهلوی، وسایل روشنایی حرم مطهر از دوران سلجوقیان تا به امروز، قفل‌ها، پنجره‌های فولادی، نقره­ای و برنجی، آیینه‌ها و وسایل تطهیر حرم مطهر اشاره کرد.

گنجینه­ های تمبر و اسکناس

گنجینه تمبر و اسکناس موزه‌ آستان قدس رضوی کاملترین و منحصر به فردترین مجموعه تمبر و اسکناس کشور به حساب می­اید که از لحاظ تعداد و ارزش بسیار منحصر به فردند. این گنجینه سال ۱۳۶۹ خورشیدی در طبقه زیرزمین موزه آستان قدس رضوی گشایش یافت و نزدیک به ۳۰۰۰ قطعه تمبر و اقلام پستی نظیر نامه‌ها، تمبر­ها و مهر روز روی پاکت‌ها، کارت پستال‌ها، اقلام پستی داخلی و 240 کشور خارجی و قریب به ۵۰۰ برگ اسکناس‌های ایرانی و نزدیک به 80 کشور خارجی را در خود جای داده است. آثار ایرانی این گنجینه همچون تمبرها و اسکناس‌ها، نخستین تلفن­ها و تلگراف­ها و تاریخچه پستی ایران، از دوران قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی تشکیل شده است. اسکناس‌های بانک شاهنشاهی ایران، بانک ملّی ایران در دوران پهلوی اول و سری کامل اسکناس­های آلمانی سورشارژ شده، بخش اصلی اسکناس­های این گنجینه نفیس را تشکیل می­دهند. تعداد بسیاری از تمبرها و اقلام پستی اهدایی توسط کلکسیونرهای داخلی و خارجی و همچنین مدال‌های نمایشگاه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در زمینه تمبر و تاریخچه پست نیز دیگر آثار نفیس این مجموعه را شامل می­شوند. نخستین تمبر پستی دنیا معروف به پنی سیاه در این مجموعه قرار دارد.

گنجینه سکه موزه‌ آستان قدس رضوی

گنجینه سکه در طبقه زیرزمین واقع شده است. این گنجینه که شامل 4 بخش است؛ در سال 1388 خورشیدی افتتاح شد. گنجینه سکه، مجموعه­ ای شامل 27 هزار عدد از انواع مسکوکات تاریخی و باستانی ایرانی و خارجی، همچون حلقه‌های مبادلاتی باستانی با قدمتی چهار هزار ساله را شامل می شود. سکه‌های باستانی و تاریخی طلا، نقره و مس به جای مانده از دوران مختلف تاریخی(دوران لیدیه، هخامنشی، مقدونی، سلوکی، اشکانی،  ساسانی، اموی، عباسی، سامانی، صفاری، طاهری، آل زیار و آل بویه، غزنوی، سلجوقی، خوارزمشاهی، ایلخانانی، صفوی، افشاری، زندیه، قاجاریه، پهلوی و دوران جمهوری اسلامی) نیز در این موزه نمایش داده شده اند. بیشتر سکه ­های مجموعه این موزه، چکشی هستند. سکه هایی از ایران و نزدیک به 50 کشور مختلف جهان نیز در این موزه دیده می شود که همگی به صورت ماشینی ضرب شده اند. این گنجینه یکی از غنی‌ترین موزه‌های سکه ایران و خاورمیانه محسوب می­شود. در این بخش می توان جواهرات زینت یافته با سکه های طلا و لباس های سنتی و سکه دوزی شده لاهیجان را نیز تماشا کرد.

گنجینه هنرهای تجسمی موزه‌ آستان قدس رضوی

در سال 1378 خورشیدی، گنجینه هنرهای تجسمی با مساحت 450 متر مربع در طبقه اول ساختمان مرکزی موزه آستان قدس رضوی  افتتاح شد. آثار نفیسی از نقاشان داخلی و خارجی در سبک­های مختلف نظیر ناتورالیسم، آبستره، آگوستا رئالیسم، مدرن و … در گنجینه هنرهای تجسمی به نمایش گذاشته شده است. آثاری همچون تابلوهای استاد کمال الملک (نقاش مشهور دوران قاجار) به نام­های اشرف البلاد (بهشهر)، پل رودخانه تجن، منظره روستای پول کجور، رودخانه و روستای شیلات فرح­ آباد، معراج (از دوران زندیه)، اولین پیام، عصر عاشورا، ضامن آهو و چهارده معصوم، راز آفرینش، ونیز اثر ویلیام جیمز، پرتره پیرمرد و تفرجگاه از قرن 17 میلادی را می توان در این بخش تماشا کرد.

گنجینه صدف و حلزون‌های دریایی

بخش آبزیان با مساحت 457 متر مربع، در سال 1378 خورشیدی و در طبقه اول ساختمان مرکزی موزه آستان قدس رضوی با اهدای کلکسیون­های نرم­تنان (صدف‌ها و حلزون‌ها) و موجودات دریایی تاکسیدرمی شده از محمد سعید فؤاد وهبه افتتاح شد. این آثار نفیس از سواحل آسیا و اروپا و آمریکا جمع‌آوری و خریداری گردیده و بعدها صدف­ها، حلزون‌ها و جانوران دریایی سواحل ایران نیز به مجموعه اضافه شدند. نهایتا، شمار آثار خاص و دیدنی این مجموعه به 508 قطعه رسید.

از جمله دیگر موجودات دریایی این موزه می­توان به ماهی مومیایی شده یا همان شیطان دریا، ماهی فوگل، کوسه ماهی، سفره ماهی، مارماهی، اسب دریایی، لابستر، بچه تمساح، لاکپشت، مرجان، اسفنج و انواع توتیا اشاره کرد.

گنجینه­ های نجوم و ساعت

بخش نجوم و ساعت موزه آستان قدس، در طبقه دوم ساختمان مرکزی این موزه و در سال ۱۳۷۸ خورشیدی افتتاح شد. بیشتر آثار این گنجینه، توسط سید جلال‌الدین تهرانی اهدا گردیده است. این مجموعه شامل آثار نجومی نفیسی نظیر اسطرلاب­های تخت، کروی، حلقوی، کره های جغرافیایی و آسمانی، تلسکوپ­ های انعکاسی و شکستی، ساعت‌های آفتابی، وزنه ه­ای دیواری و رومیزی، ابزارهای اندازه‌گیری همچون سکستانت، اکتانت و کادران، گونیا، پرگار و انواع خط­ کش­ ها، مدل­های حرکت زمین، قطب ­نماها، قبله­ نماها، تئودلیت (سمت‌یاب)، اپرا، دوربین تک چشم جواهرنشان، دستگاه مورس و زلزله‌نگار به جای مانده از دوران صفویه تا به امروز می­باشد.

گنجینه سلاح‌های سرد و گرم

این بخش موزه واقع در طبقه دوم ساختمان مرکزی، مجموعه شاخص سیر تکاملی جنگ­ها و سلاح ­های سرد و گرم از دوران صفویه تا به امروز را در خود جای داده است. آثار بی­نظیری همچون زره فولادی مشبک، سپر­های ساخته شده از پوست کرگدن و گاومیش، شمشیرهای فولاد، کاردها و خنجر­ها، تبرزین‌های منقوش و طلاکاری، کمان‌های نقش­دار روغنی، کلاه­خودهای فولاد زرنگار، نیزه ­های چوبی منقوش، تفنگ‌ها و تپانچه‌های سرپر با لوله‌های زرکوب، باروت‌دان‌های ساخته شده از عاج، چرم یا فلز و یک لباس پارچه‌ای مربوط به دوران زندیه به زیبایی این مجموعه افزوده­ اند.

گنجینه ظروف

این بخش موزه در سال ۱۳۷۸ خورشیدی، در طبقه دوم ساختمان مرکزی موزه آستان قدس افتتاح شد. این مجموعه شامل ظروف سفالی تاریخی از 3200 سال گذشته تا دوران اسلامی، غزنویان، سلجوقیان، صفویه و قاجاریه می باشد. در گنجینه ظروف علاوه بر ظروف سفالی و فلزی، ظروفی وقفی،کشف شده و یا اهدایی مانند: سلادن، بلور، بارفتن، سماور زغالی مرصع، چینی‌های آبی و سفید، پنج رنگ و هفت رنگ نیز وجود دارد.

گنجینه مدال

شخصیت‌های معروف و شناخته شده علمی و ورزشی به دلیل ارادت به امام هشتم شیعیان، مدال‌ها، نشان‌ها و یادبودهای خود را به این موزه اهدا کردند. اولین بار، اهدای مدال به حرم امام رضا توسط پهلوان غلامرضا تختی-قهرمان کشتی جهان- انجام شد و در طبقه همکف ساختمان مرکزی موزه آستان قدس رضوی در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفت. با افزوده شدن مدال­های اهدایی سایر ورزشکاران و نخبگان، در سال 1392 خورشیدی این قسمت از مجموعه گنجینه­ ها در طبقه دوم موزه آستان قدس مستقل شد. افراد دیگری نظیر رضا صادقی (برنده مدال­های المپیادهای ریاضی و كامپیوتر كانادا در سال ۱۹۹۵)، امرالله احمدی، امید نوروزی، مجید خدایی، امیر توکلیان، علیرضا نصرآزادانی (قهرمان بین ­المللی تکواندو)، سید محمود میران، جبار فعلی قهرمان بوكس و دیگر قهرمانان ورزشی و برندگان مسابقات علمی داخل و خارج از کشور مدال­ها و نشان­ های افتخار خود را به این مجموعه افزوده اند. توپ طلای بهترین بازیکن سال 1996 میلادی و جام قهرمانی بیستمین دوره مسابقات قهرمانی تکواندوی جهان در سال 2011 نیز از جمله آثار قابل بازدید این گنجینه هستند.

حمام مهدی قلی بیگ یا موزه مردم‌شناسی

حمام تاریخی مهدی قلی بیگ که با نام­های حمام شاهی و حمام رضوی نیز شناخته می­شود، یک حمام به جای مانده از دوران صفویان است. این حمام در سال ۱۰۲۷ قمری توسط مهدی قلی بیگ جانی قربان-میر آخور شاه عباس صفوی- وقف آستان قدس رضوی شد. حمام شاهی تا سال 1368 خورشیدی جهت استحمام زائران و مردمان مجاور حرم استفاده می­شد. ساختمان حمام مدتی متروکه بود تا اینکه در سال 1376 خورشیدی به فهرست بناهای تاریخی میراث فرهنگی کشور افزوده شد. حمام مهدی قلی بیگ در سال ۱۳۸۵ خورشیدی به عنوان موزه مردم‌شناسی آستان قدس رضوی، در بخش غربی حرم امام رضا و سردر غربی باب الهادی افتتاح شد. این حمام با مساحت ۱۸۷۵ متر مربع به عنوان یکی از بزرگ‌ترین حمام‌های ایران شناخته می­شود.

سربینه، خزینه، میان‌در، تون یا آتش خانه، گرم‌خانه و استخر آب سرد قسمت­های مختلف این حمام تاریخی هستند که سربینه نقاشی شده و کاشی­کاری شده آن با هشت ستون سنگی دیدنی­ ترین قسمت حمام است. نقاشی­های این سربینه که 13 لایه هستند، نقاشی­هایی از دوران صفویه تا قاجاریه را در برمی­گیرند. لایه آخر که امروز قابل بازدید است، داستان‌ها و افسانه‌های قدیمی ایران نظیر شاهنامه، زندگی اجتماعی مردم و ماه‌های سریانی را به تصویر کشیده­ اند. در گذشته نور حمام توسط نورگیرهایی در سقف آن تامین می­ شده است. یک شاه‌نشین ویژه طبقه درباری و سه غرفه جهت قراردادن و پوشیدن لباس مردم عادی، از دیگر بخش­های این حمام زیبا هستند. آثاری همچون لباس­های سنتی اقوام ایرانی، لوازم و وسایل استحمام و آرایش، لوازم روشنایی مانند شمعدانی‌ها، اشیای لاکی، خاتم‌کاری، ظرف های فلزی و جلوه­ هایی از مشاغل قدیمی و نقاشی‌های رنگ روغن به سبک قهوه‌خانه‌ای در این حمام جهت بازدید زائران و گردشگران قرار داده شده ­اند.

موزه فرش آستان قدس رضوی

گنجینه فرش تا سال 1377 خورشیدی در بخش مرکزی موزه آستان قدس قرار داشت. در فاصله سال­های ۱۳۸۲ تا ۱۳۸۹ خورشیدی مجموعه نفیسی از فرش‌های آستان قدس رضوی در یک ساختمان جدید سه طبقه واقع در حرم امام رضا قرار داده شد و سپس در سال ۱۳۹۰ خورشیدی این ساختمان به عنوان موزه فرش آستان قدس رضوی و بزرگ‌ترین موزه تخصصی فرش ایران افتتاح گردید.

فرش‌های بافته شده در مناطق مرکزی، شمالی، غربی و شرقی ایران و همچنین قالیچه‌های بافت ایلات و عشایر و فرش‌های پرده‌ای مورد استفاده حرم از آثار دیدنی این موزه هستند. این موزه ۵۷ تخته قالی و قالیچه ارزشمند را از گذشته­ های دور تا به امروز در خود جای داده است. بعضی از فرش­های این موزه به صورت وقفی، نذری و اهدایی در اختیار آستان قدس رضوی قرار گرفته ­اند و برخی از آن­ها کتیبه­ دار هستند. فرش­های بافته شده از کرک و ابریشم که عمده آن­ها از دوران صفویه به عنوان فرش­های ایران و هند شناخته می­شوند نفیس­ترین آثار این موزه هستند. فرش معروف هفت شهر عشق، فرش باغ مرجان­ها، تابلو فرش کاخ چهل­ستون، تابلو فرش عصر عاشورا، فرش مسجدالنبی و فرش پرده­ای دو رو به همراه مجموعه گرانبهای منسوجات موزه همچون صندوق­ پوش‌ها و ضریح­ پوش‌های تاریخی و هنری دیگر آثار دیدنی موزه فرش آستان قدس رضوی هستند.

گنجینه قرآن و نفایس

بخش قرآن و نفایس موزه آستان قدس رضوی با ساختمانی مجزا از موزه مرکزی آستان قدس، در سال ۱۳۶۴ خورشیدی با مساحت هزار متر مربع به عنوان اولین موزه قرآن جهان در حرم امام رضا و بخش شرقی روضه منوره افتتاح شد. این موزه نزدیک به هفده هزار نسخه­ گوناگون قرآن و جزوه­ های قرآنی گرانبها از جمله قرآن­ های خطی قدیمی متعلق به قرن­های 3 تا 13 هجری قمری، مرقعات دوران صفویه تا به امروز، جلدهای لاکی و روغنی، نقاشی‌های گل و مرغ، تذهیب و خوشنویسی را در خود جای داده است.

قرآن­ های با خط کوفی و نوشته شده بر روی پوست به دستخط منسوب به امام علی، امام حسن مجتبی، امام حسین، امام سجاد، امام رضا، قرآن ترجمه شده همراه با تفسیر به زبان ترکی جغتایی، قرآن وقفی ابن کثیر، قرآن روی چوب، برگی از قرآن به خط بایسنغر میرزا (دوران تیموری)، قرآن با خط اختراعی بابری (دوران بابرشاه، سلاطین مغول در هندوستان) و به خط­های میرعبدالقادر حسینی، میرزا احمد نیریزی و یاقوت مستعصمی در این مجموعه نگهداری می­شوند. از طرف دیگر آثار ارزشمند و نسخ خطی قدیمی نظیر دیوان حافظ نیز در این موزه قابل بازدید است.

تالار مرقعات و ابزار کتابت موزه‌ آستان قدس رضوی

همراه با گسترش یافتن تالار قرآن‌های خطی، تالار موزه مرقعات و ابزار کتابت آستان قدس رضوی در سال ۱۳۹۰ خورشیدی افتتاح شد. در این تالار، ابزارهای کتابت همچون مرکب­ دان­ها، دوات‌های برنجی، استیل، فولادی و سفالی، چاقوی قلم‌تراش، قط‌زن، قیچی فولادی، قاشق تحریر، جلدها و قلمدان‌های لاکی روغن، فولاد طلاکوب، برنجی کنده­کاری شده، چوبی منبت­کاری و خاتم­کاری شده و مرقعات خوشنویس­ های مشهوری نظیر علی کاتب، میرعلی هروی، میرعماد الحسنی، میرزا غلامرضا اصفهانی، محمد کاظم، سید علی گلستانه و سید حسن میرخانی از قرن 9 هجری قمری تا به نمایش گذاشته شده است.

گنجینه آثار اهدایی سیدعلی خامنه‌ای

در طبقه همکف موزه قرآن و نفایس گنجینه آثار اهدایی مردم، هنرمندان و رهبران دیگر کشورها به سیدعلی خامنه­ ای رهبر جمهوری اسلامی ایران قرار دارد. این گنجینه که نزدیک به دو هزار اثر شاخص همچون خط و تذهیب، تابلوهای نقاشی، فرش و مدال‌های اهدایی به رهبر انقلاب را طی سالیان اخیر در خود جای داده است؛ در سال 1373 خورشیدی افتتاح شد. قریب به هفت هزار نسخه خطی توسط ایشان به آستان قدس رضوی اهدا شده است. ماکت کعبه معظمه و مدینه منوره از جنس طلا و نقره، ماکت قدس که از صدف ساخته شده، بقایای پرچم مبارزات عشایر خوزستان علیه استعمار انگلیس، تابلو بزرگ معرق عصر عاشورا، تابلوهای نقاشی اهدا شده توسط سران کشورهای آسیای میانه، آثار منبت و معرق روی چوب و صدف، در کنار تابلوفرش‌های تصویری و کلکسیون عصاها آثار اصلی این گنجینه می­باشند.

گنجینه آثار اهدایی استاد فرشچیان به موزه‌ آستان قدس رضوی

در این تالار پانزده تابلوی نفیس اهدایی از آثار استاد محمود فرشچیان، نقاشی شناخته شده ایرانی، طی سال ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۳خورشیدی قرار داده شده است. این آثار تا سال 1388خورشیدی در گنجینه هنرهای تجسمی ساختمان مرکزی موزه آستان قدس رضوی قرار داشت. سپس از سال 1389 در ساختمان موزه قرآن در معرض دید عموم قرار گرفت.

این تابلوها عبارتند از: پنجمین روز آفرینش (۱۳۵۲)، عصر عاشورا (۱۳۵۵)، یتیم نوازی (۱۳۵۶)، یارب (۱۳۷۳)، نیایش (۱۳۷۶)، اولین پیام (۱۳۷۹)، توسل (۱۳۷۹)، هدیه عشق (۱۳۸۱)، رمی جمره (۱۳۸۵)، کوثر (۱۳۸۶)، ضامن آهو۲ (۱۳۸۸)، پرچمدار حق (۱۳۸۹)، ستایش پروردگار (۱۳۹۰) و معراج (۱۳۹۱). همچنین استاد فرشچیان در سال ۱۳۶۹، تابلو مینیاتور اجدادی خود را با نام خمسه آل طیبه به این موزه اهدا کردند.

زمان بازدید از موزه آستان قدس رضوی

این موزه همه روزه به غیر از روزهای تعطیل، از ساعت ۸ صبح تا ۱۸ بعد از ظهر قابل بازدید است. همچنین در تابستان­ها و ایام نوروز ساعت بازدید تا 20:45 شب ادامه دارد.

• سایر مکان های دیدنی مشهد