«تاج محل» طرح بومی شده هنر ایرانی در قلمرو هندوهاست

مژگان اسماعیلی از مردادماه سال جاری مسئولیت پژوهشکدۀ زبان‌شناسی، کتیبه‌ها و متون را در پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری به عهده گرفته‌است. این پژوهشکده در راستای وظایف محوله، به امر شناسایی و مستندنگاری آثار کتیبه‌دار و پاسداری از میراث زبانی شفاهی، می‌پردازد. ضمن اینکه هدایت، برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های پژوهشی مرتبط با موضوعات میراث فرهنگی در حوزه‌های زبانی و آثار تاریخی نوشته‌دار را برعهده دارد.

اسماعیلی در کنار انجام امور محوله از سوی پژوهشگاه، به عنوان عضو هیئت علمی پژوهشی در حوزه تالیف کتاب و مقاله نیز فعال است چنانکه در اواخر پاییز امسال کتاب «نظام اداری و دیوانی ایران عصر صفویه» را به اتمام رساند. کتابی که برای تدوین آن بیش از هزار سند مطالعه و بررسی شد.

هدف از انجام این پژوهش اهمیت اسناد در مطالعات تاریخی است، اسناد تاریخی حاصل دستورالعمل‌های نظام دیوانی در هر دوره تاریخی است. اسماعیلی دراین خصوص، گفت: درخلال مطالعه این اسناد به اطلاعات مهم اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و مذهبی دست یافتیم. نه تنها به انواع اسناد بلکه به ساختار و نحوۀ تنظیم اسناد و بررسی دیوان‌هایی که این اسناد در آن‌جا صادر می‌شدند، پرداخته شد.

او همچنین طرح پژوهشی با عنوان «مطالعه سکه‌های ایلخانی، تیموری و ترکمانان در دست انجام دارد که طی آن سکه‌های این سه دوره مهم تاریخی ایران هم به لحاظ جنبه‌های ظاهری مانند جنس فلز، خط، زبان، نماد و سمبل و… مطالعه می‌شوند و هم خلاصه‌ای از وضعیت پولی و مالی این دوران ارائه خواهد شد.

در ادامه گفت‌وگوی مژگان اسماعیلی ، رییس پژوهشکده زبان شناسی، متون و کتیبه‌ها پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری را  می‌خوانید:

کتیبه واژۀ عربی به معنی «نوشته» است. کتیبه‌ها به اشکال گوناگونی موجود هستند و به دو دسته آثار کتیبه‌دار منقول که شامل اشیاء موزه‌ای مانند سکه، مهر، ظروف، پارچه و… و آثار کتیبه‌دار غیر منقول مانند سنگ نوشته‌ها، صخره نوشته‌ها، کتیبه‌های بناها و… تقسیم می‌شود. کتیبه‌ها گویای بسیاری از ناگفته‌های تاریخی هستند و در واقع حلقه‌های مفقوده تاریخ را رمزگشایی می‌کنند و حقایق و ابهامات را آشکار می‌کنند.

کتیبه‌های باستانی با مضامین متفاوت در گوشه گوشه این سرزمین پراکنده‌اند. این کتیبه‌ها به خط و زبان‌های مختلف موجود هستند و باید توجه داشت که کتیبه‌شناسی یک دانش میان رشته‌ای است که یاری رسان رشته‌هایی مانند تاریخ و باستان‌شناسی است.

مضامین کتیبه‌های باستانی بیشتر شامل شرح نبردها، پیروزی‌ها، تاج‌گذاری‌ها و اجرای مراسم مذهبی، دعا و ستایش است، اما کتیبه‌های دوران اسلامی از تنوع و تعداد بسیار زیادی برخوردار است و عمدتاً به انواع خطوط فارسی و انواع خطوط عربی موجود هستند؛ مضامین آن‌ها نیز شامل آیات قرآن کریم، احادیث، اشعار به همراه اسامی سفارش دهنده کتیبه و نام کاتب است، ضمن اینکه گاهی دارای ماده تاریخ نیز هستند. در کتیبه‌های دوران اسلامی فرامین سلاطین و حاکمان، وقایع مهم تاریخی، حوادث طبیعی، موضوعات اقتصادی و موقوفات از جمله دلائل ایجاد و حک کتیبه‌ها است.

کتیبه‌های باستانی و کتیبه‌های دوران اسلامی به لحاظ مضامین و خط و زبان کاملاً متفاوت هستند، از طرفی بیشتر کتیبه‌های باستانی به صورت سنگ نوشته و صخره نوشته در کنار شهرهای تاریخی و محل‌هایی که رویدادهای مهم تاریخی در آنجا رخ داده است حکاکی شده‌اند، اما کتیبه‌های اسلامی عمدتاً در بناهای مذهبی، غیرمذهبی و گاهی به صورت فرمان و منشور در دیدگاه عموم ظاهر شده‌اند. ضمن اینکه در موزه‌ها بسیاری از اشیاء وجود دارند که دارای کتیبه به زبان‌های باستانی، یا به خط و زبان فارسی یا عربی هستند. کتیبه‌های دوران باستان عمدتاً در محل‌های نزدیک به پایتخت یا محل‌هایی که شاهد رویدادها و وقایع تاریخی بوده‌اند کشف شده‌اند؛ مانند کتیبه‌های هخامنشیان در تخت جمشید، شوش، همدان و کرمانشاه که به زبان‌های فارسی باستان، عیلامی و بابلی با مضامین شرح جنگ‌ها، فتوحات شاهان و ستایش اهورا مزدا است.

یکی از مشهورترین و بزرگترین سنگ‌نوشته جهان، سنگ‌نوشته بیستون با شرح پیروزی داریوش بزرگ بر «گئومات مغ» و بند کشیدن یاغیان است. این کتیبه به سه زبان عیلامی، اکدی و فارسی باستان با خط میخی است، که در سال ۲۰۰۶ میلادی در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

خیر، کتیبه‌شناسی جزء رشته‌های جدید است و در همین اواخر به رشته‌های دانشگاهی اضافه شده است بنابراین خیلی جای تحقیق و پژوهش دارد. اگرچه مواد و منابع اولیه دانشجویان این رشته همان مواد خامی است که باستان‌شناسان کشف کرده‌اند اما مطالعات تاریخی، فرهنگ و زبان‌های باستان و زبان‌شناسی تاریخی می‌تواند به رفع ابهامات مطالعات کتیبه‌شناسی کمک کند.

سکه‌ها و مهرها از آثار کتیبه‌دار موزه‌ای هستند که حاوی اطلاعات مهم و ارزشمند تاریخی هستند مطالبی که بر روی سکه‌ها حک می‌شده عمدتاً حاوی مضامین اعتقادی، مذهبی، دعاها، اسامی ائمه اطهار، اسامی خلفا و سلاطین است؛ ضمن این‌که گاهی این مضامین همراه با تصاویر شاهان و اجرای آیین‌های مذهبی، نقوش هندسی، گیاهی و حیوانی است.

سکه‌ها از زوایای مختلف مانند خط، زبان، کتیبه، عیار، جنس فلز، اندازه و وزن مطالعه و بررسی می‌شوند. مهر نیز یک نشان حکاکی شده است که در دوران باستان عمدتاً جنبه تجاری و مذهبی داشته، اما مهرهای دوران اسلامی عمدتاً نشانه سلطنتی شاهان بوده‌اند. کتیبه‌هایی که بر روی آن‌ها حک می‌شدند علاوه بر اعلام حکومت، انعکاس افکار، عقاید مذهبی و سیاسی حاکمان بوده‌اند. مهرها نیز به لحاظ شکل، طرح، نمادهای حک شده بر آن‌ها، متن کتیبه، خط، زبان، جنس و اندازه بررسی و طبقه‌بندی می‌شوند.

در سال ۱۳۸۵ سازمان میراث فرهنگی کتابی از بنده به چاپ رسانده است با عنوان «پژوهشی در سکه‌ها و مهرهای دوره صفویه» که در آن به تفصیل درخصوص مهرها و سکه‌های دروه صفوی توضیح داده شده است. به عبارتی هم به شاخصه‌های سکه‌ها و مهرهای شاهان دوره صفویه، هم انواع آن‌ها و هم نمونه‌های متعلق به شاهان این دوره اشاره شده است. مهرهای سلاطین صفوی در موزه‌ها موجود نبود و تصاویر همگی از اسناد و اوراق تاریخی استخراج و اطلاعات دقیق آن‌ها نیز از منشأت و نسخه خطی که در دوره شاه سلیمان نگاشته شده استخراج شده است.

نکته جالبی که درخصوص این مهرها و سکه‌ها می‌توان به آن اشاره کرد این است که صفویان درصدد بودند هویت شیعی خود را با حک اسامی ائمه اطهار (ع) و مضامینی چون بنده، کلب غلام‌شاه ولایت، ارادت خود را به حضرت علی (ع) نشان دهند. این ارادت هم در مهرها و هم در سکه‌ها کاملاً بارز و آشکار است و به همراه این واژه‌ها غالباً اسامی چهارده معصوم و عبارت شهادتین و صلوات بر ائمه اطهار (ع) نیز در کنار اسم شاه و نام ضرابخانه آورده می‌شد.

مطالعات باستان‌شناسی، روابط ایران و هند را به پیش از دوره مادها برده‌اند؛ ریشه مشترکات فرهنگی ایران و هند را می‌توان در باور داشت‌های میان ایرانیان و هندوان و در متون مقدس اوستا و ودا واکاوی کرد. مشترکات نژادی و زبانی نیز از جمله موارد قرابت این دو ملت بوده است.

در دوران هخامنشی کوروش و داریوش بخش‌هایی از شرق شبه قاره را تصرف کردند و شرقی‌ترین ساتراپ امپراتوری، مرکز مراودات اقتصادی و فرهنگی ایران و هند شد. از این طریق هنرهای هخامنشی، اشکانی و ساسانی به شبه قاره وارد و هنرمندان هندی را تحت تأثیر خود قرار داد.

یکی از دوران‌های مهم تاریخی در تاریخ میانه هند دوره حکومت بابر و فرزندانش است که موجب تأثیر هنر معماری، طراحی، نقاشی و بسیاری از هنرهای ظریفه ایرانی بر هنرهای هندی شدند. در حقیقت گورکانیان فصل جدیدی از هنرهای اسلامی را در شبه قاره ایجاد کردند و به عبارتی هنرهای ایرانی را در قلمرو حکومت خود بومی کردند و با توجه به مصالح و مواد اولیه‌ای که در شبه قاره وجود داشت آثار بدیع و منحصر به فردی چون بناهای فتح پوری، قلعه سرخ، مقبره همایون شاه، مقبره اکبرشاه و شاهکار دوره شاهجهان یعنی «تاج محل» را خلق کردند.