حمام تاریخی «خان»، نگینی بر انگشتری بازار تاریخی کاشان
مهم‌ترین مجموعه تاریخی شهر کاشان، بازار تاریخی آن است که از محدوده دروازه دولت تا محله درب باغ ادامه دارد. در مجموعه تاریخی بازار که بیش از هزار حجره فعال دارد علاوه بر راسته بازارها نظیر مسگرها، بالا بازار، کفاش‌ها، خیاط‌ها، رنگرزها، بزازها، زرگرها و بازارچه‌های سردار، ملک (تبریزی‌ها)، میانچال (قیصریه)، کفش دوزها، درب زنجیر، پانخل، محقق و ربانی عناصر ارزشمندی مانند مساجد، بقاع، آب انبار، سرا و کاروانسرا، حمام و تیمچه‌های متعددی وجود دارد که در دوره‌های مختلف بنا شده‌اند.
بازار تاریخی کاشان به‌واسطه آراستگی و طرح عالی ساختمان آن بسیار باشکوه و موجب جلب توجه و تحسین مسافرین و واردین به شهر گشته، بطوری‌که هر یک با تعریف و توصیف‌های زیاد آنرا یاد کرده‌اند، مانند مؤلف کتاب «زینت المجالس» که می‌گوید: «مثل راسته بازار کاشان در تمام جهان نیست و طول آن بازار تقریباً دو هزار قدیم می‌باشد.»
در عهد شاه عباس اول نیز در وسط بازار بزرگ، چهار بازار مفصل بنام قیصریه مشتمل بر مستغلاتی چند از دکاکین و کاروانسراهای عالی با اسلوب زیبایی ساخته شده که «ابوطالب سخی» از گویندگان معروف آن عصر کاشان ماده تاریخ آن را چنین آورده است:
«پس از احداث انجام بنایش/ دو زیبا مصرع تاریخ رو داد
بقایش با بقای عمر عاصف (۱۰۰۹)/ بقای عمر عاصف تا ابد باد (۱۰۰۹)»
در سفرهای متوالی شاه عباس اول و جانشینان او به آن شهر بازار بزرگ و میدان متصل به آن، نخستین مرکز جشن و چراغانی و محل تفریحات شبانه و محفل عیش و نوش و بزم شاهانه بوده است. چنان‌که «سر آنتوان شرلی» انگلیسی که در یکی از سفرهای شاه عباس اول همراه او به کاشان رفته است درباره این‌گونه پذیرایی‌ها که در بازار به عمل آمده شرح می‌دهد: (قریب ساعت ده پادشاه آدم فرستاد که به حضور او برسیم و ما به بازاری که در وسط شهر واقع و جای بسیار زیبایی است رفته، دیدیم که پادشاه با خدم و حشم خود در آنجا حضور دارند و مشعل‌های زیاد روشن کرده و تمام دور میدان را چراغان نموده‌اند و جشن و چراغانی بقدری با شکوه بود که همگی ما متعجب ماندیم. پس از آنجا آتش بازهای مفصل و غیره. . . بعد از این تماشا با طبل و کرنا خوانچه‌های مهمانی را به میان آوردند.)
از آن‌جمله «تاورنیه» فرانسوی می‌نویسد: «بازار کاشان خیلی زیباست و به اتاق‌های خوب پوشیده شده، کاروانسراها هم بزرگ و راحت، خصوصاً یکی از آن‌ها خیلی عالی‌ست که نزدیک باغ‌شاه دولتخانه واقع شده است.»
مؤلف تذکره هفت اقلیم نیز می‌گوید: «اسواق کاشان چون دامن عروسان پر بخور و الحق به شیرینی و پاکیزگی آن شهر در تمام ایران بلکه جهان شهری نیست.»
بازار کاشان بدون شک یکی از فعال‌ترین و زیباترین بازارهای تاریخی ایران می‌باشد که حدود ۳ کیلومتر طول و ۱۰ هکتار مساحت دارد. قدمت بازار تاریخی کاشان از دوران آل‌بویه تا پهلوی می‌باشد که در تاریخ ۰۸/۰۶/۱۳۵۵ به شماره ۱۲۸۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
حمام خان
یکی از بناهای با ارزش در این بازار تاریخی، حمام «خان» یا حمام «رازقیه» است که اواسط راسته اصلی بازار و در بخش بالابازار قرار دارد.
حمام «خان» به همت و دستور «عبدالرزاق خان کاشی» حاکم کاشان و کارگزاری یکی از معتمدین کاشان بنام «حاج غیاث الدین» در سال ۱۱۸۷ هجری قمری و در دوران زندیه ساخته شده است، این حمام در مقابل زلزله بسیار شدید سال ۱۱۹۲ ه. ق (یعنی پنج سال بعد از اتمام ساخت حمام) مقاومت کرده و با وجود ویرانی‌های بسیار زیاد و جبران ناپذیر در کاشان این بنا از تخریب و ویرانی در امان مانده است.
حمام خان در زمینی به مساحت ۱۲۵۰ مترمربع و در سه بخش اصلی سربینه، گرم خانه و فضای چال حوض ساخته شده است.
سربینه، که وسیع‌ترین فضای حمام است، قاعده‌ای هشت و نیم هشت و بسیار نزدیک به یک مربع دارد. هشت ستون سنگی نیز فضایی در میانه آن پدید آورده که با تاق رسمی‌بندی مرتفعی از دیگر قسمت‌ها متمایز شده است. این تاق آجری است و تزیینات معقلی دارد و خطوط رسمی‌بندی را با قطعات کاشی آبی و سفید مشخص‌تر ساخته‌اند.
نورگیری بزرگ در میانه این تاق روشنایی سربینه را تأمین و حوض هشت گوش میانه سربینه تلألو نور را دو چندان می‌کند. گرداگرد سربینه سکویی قرار گرفته و در نتیجه، فضای نشستن و استراحت از فضای تردد متمایز شده است. در چهار گوشه این فضا، چهار غرفه با قاعده نیم هشت واقع است که هر یک حوضی مقابل خود دارد.
این حوض‌ها در انتهای پله‌هایی قرار دارد که کف سربینه را به سکوهای دورتادور پیوند می‌دهد، در ازاره‌های سربینه هنوز کاشی‌های قدیمی دیده می‌شود، ولی سکوهای اطراف این فضا را کاشی‌های جدید پوشانده‌اند که کیفیت فضایی آنرا خدشه‌دار کرده است.
همچنین حوض‌ها همگی از سنگ مرمر و مانند جام‌های بلور بوده‌اند که امروزه جای آن‌ها را حوض‌هایی با کاشی آبی رنگ گرفته است.
میان در فضایی است با قاعده هشت ضلعی منتظم، که با تغییر جهت حرکت از سربینه به گرم خانه، علاوه بر از بین بردن دید مستقیم، از تبادل حرارت در بین آن‌ها می‌کاهد. گرم خانه فضایی با قاعده مستطیل است که چهار ستون سنگی آن را به سه بخش تقسیم کرده است. خزینه در انتهای بخش میانی و گرم خانه روبروی ورودی آن قرار گرفته که امروزه مخروبه است.
دو فضا در طرفین خزینه وجود دارد که احتمالا خلوت گرمخانه بوده است. یکی از این فضاها را امروزه به گرم خانه افزوده و دوش‌هایی در آن نصب کرده‌اند. گرم خانه در یک سو غرفه‌ای عقب نشسته دارد که با حوض نسبتا وسیع مقابل آن، فضایی کامل برای شستشو است. فضای چالحوض، که امروزه از آن استفاده نمی‌شود، حوضی مستطیل شکل دارد.
راه ورود به این فضا از میان در بوده و غرفه‌هایی در کنار حوض آن برای استراحت و نشستن تماشاچیان تعبیه شده است.
تصاویر نقش بسته در این حمام، ماهیتی داستانی دارد که در اسپرهای هشتی ورودی نقاشی شده، این نقاشی‌ها مربوط به تصاویری از «خمسه نظامی» همچون «بهرام گور» هستند که با توجه به موضوع تصاویر، شدت تخریب و آسیب‌های موجود در آن‌ها، از جایگاه ویژه‌ای در طرح‌های مرمت تزئینات وابسته به معماری اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان برخوردار است.
طرح مرمت تزئینات حمام «خان»، توسط یکی از اساتید مجرب اداره کاشان، استاد «مرتضی شبانی» از آبان‌ماه امسال آغاز شده و همچنان در دست اجرا است.
عملیات مرمتی این نگاره‌ها شامل لایه برداری، استحکام بخشی، پاک‌سازی، موزون‌سازی طرحی و رنگی، مستند نگاری و شناسایی و تکمیل طرح و نقش با حفظ اصالت اثر در قسمت‌های کمبود که در مرحله اول عملیات مرمتی خود قرار داشته و به طور قطع با توجه به آزمایش‌های مرمتی انجام شده در دیگر اسپرها نیز تصاویری از این قبیل در زیر لایه‌هایی از گچ مدفون شده که پس از انجام عملیات لایه برداری توسط کارشناسان، دیگر بخش‌های اثر، مرمت و احیاء خواهد شد.
حمام تاریخی خان در ۲۵ اسفند سال ۱۳۷۹ به شماره ۳۶۲۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.